Morgunblaðið - 21.04.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 21. APRÍL 2020
Hagkerfið hér á landi er mjög
auðlindadrifið. Frá miðri síðustu
öld hafa aðallega verið tveir
megindrifkraftar hagvaxtar, þ.e.
auðlindir sjávar og orka fallvatna
og jarðvarma. Það var ekki fyrr
en eftir bankahrun að ný auðlind
bættist við af fullum þunga, nátt-
úrufegurð Íslands og menning.
Þessar auðlindir eiga nú undir
högg að sækja á sama tíma,
tekjuöflun dregst saman og jafn-
vel bregst alveg eins og ferða-
þjónusta á þessu ári. Þó að þetta
komi vonandi sem mest til baka,
þá er nýsköpun í þessum grein-
um og ekki síður nýsköpun með
nýrri atvinnustarfsemi mikil-
vægur þáttur í endurreisn sem
fram undan er.
Sjálfbærni er leiðarljósið
Ríkisstjórnin hefur lagt
áherslu á nýsköpun í atvinnulíf-
inu í öllum greinum. Útflutnings-
og markaðsráð og Íslandsstofa,
sem er samstarfsvettvangur
stjórnvalda og atvinnulífs, hafa
mótað stefnu í útflutningsáherslum þar sem
sjálfbærni er leiðarljósið. Þessar áherslur snúa
að sex þáttum.
 Orka og grænar lausnir.
 Hugvit, nýsköpun og tækni.
 Listir og skapandi greinar.
 Ferðaþjónusta.
 Sjávarútvegur.
 Sérhæfð matvæli og náttúruafurðir
Áhersla er á hagvöxt og verðmætasköpun,
sem byggist á auknum útflutningstekjum, þar
sem nýsköpun og sjálfbærni skiptir höfuðmáli.
Nýsköpun getur snúist um markaðsstarf, að
byggja upp sterk vörumerki, gæði afurða,
framleiðni í framleiðslu, að nýta auðlindir með
arðbærri hætti og bæta menntun, svo nokkur
dæmi séu nefnd.
Hugvitið er sjálfbærast allra auðlinda
Það þarf ekki að spara hugvit og það minnk-
ar ekki heldur eykst við notkun. Hugvit býr til
nýja þekkingu, stuðlar að nýsköpun og laðar til
landsins innflytjendur, sem hafa áhuga á að
setjast að og starfa í menningar- og velferðar-
samfélagi.
Þegar ráðist er í nýsköpun, sem tengist hug-
viti og skapandi greinum, þá verða áföllin lítil í
samanburði við atvinnuleysi nú á tímum
COVID-19-kreppu. Fyrir Íslendinga er þetta
sérlega mikilvægt vegna þess hve vægi auð-
lindanotkunar er mikið í sjávarútvegi, orkunýt-
ingu og ferðaþjónustu.
Auka þarf fjölbreytni og færa áherslur í
menntun, atvinnuþróun og nýsköpun í greinar
sem tengjast fjórðu iðnbylting-
unni. Fjórða iðnbyltingin tengist
sjálfvirknivæðingu á fjölmörgum
sviðum, gervigreind, nýjum öfl-
ugum upplýsingakerfum, líftækni,
breytingum í fjölmiðlun og við-
skiptaháttum. Vægi efnislegra
eigna minnkar á sama tíma óefnis-
legar eignar verða verðmætari.
Óefnislegar eignir er hægt að nýta
án þess að verðmæti rýrni við
notkun og hægt að nýta þær á
mörgum stöðum á sama tíma. Gott
dæmi um þetta eru þau verðmæti
sem Facebook, Google og Amazon
hafa skapað eigendum sínum og
endalaus dæmi um slíkt um allan
heim. Við fjórðu iðnbyltinguna
verða til ný atvinnutækifæri, sem
koma í stað fækkunar starfa í
hefðbundnum atvinnugreinum
náttúruauðlinda.
Fjölmörg tækifæri á sviði
heilbrigðis- og líftæknimála
Þekking Íslendinga hefur verið
mikil í tengslum við heilbrigðis-
mál, rekstur og rannsóknir Land-
spítala, ýmissa heilbrigðisstofnana
og sjálfstætt starfandi fyrirtækja
á þessu sviði. Síðast en ekki síst
má nefna fyrirtæki á sviði erfðatækni og
lyfjaþróunar.
Litið hefur verið á heilbrigðis- og velferðar-
mál sem byrði og kostnað á fjárlögum. Fram-
undan virðist vera nánast óstöðvandi þörf fyrir
aukin útgjöld, en aukin tækniþekking m.a. þró-
un stafrænna miðla og fjórða iðnbyltingin getur
lækkað kostnað og aukið hagkvæmni í þessum
geira.
Páll Matthíasson, forstjóri Landspítala, hef-
ur bent á nokkur dæmi um ný viðhorf sem hafa
komið upp í tengslum við COVID-19 baráttuna.
Sett var upp sérstök göngudeildarþjónusta og í
raun var um fjargöngudeildarþjónustu að
ræða. Einnig hefur heimsóknabann aðstand-
enda kallað á möguleika á fjarfundabúnaði fyr-
ir inniliggjandi sjúklinga og fyrir eldri borgara
á hjúkrunarheimilum.
Heilbrigðismál snúast ekki eingöngu um vel-
ferð og heilbrigði heldur einnig tækifæri til
verðmætasköpunar og hagvaxtar.
Fjárfestingarsjóðir og
frumkvöðlafyrirtæki
Eitt af „tækjum“ fjármálamarkaðarins, sem
styðja við nýsköpun, eru svokallaðir áhættu-
fjármagnssjóðir (e. venture capital funds eða
VC sjóðir). Þetta hafa verið kallaðir „vísis-
sjóðir“ og dæmi um slíkan sjóð er vísissjóður-
inn Crowberry Capital sem er rekinn af fyrir-
tæki í eigu þeirra Heklu Arnardóttur, Helgu
Valfells og Jennýjar Ruthar Hrafnsdóttur.
Crowberry I er 4 milljarða króna íslenskur vís-
issjóður stofnaður árið 2017 með 10 ára líftíma.
Hann er um 80% í eigu lífeyrissjóða.
Sjóðurinn hefur fjárfest í 12 tæknifyrir-
tækjum. Þar af eru 25% á sviði heilbrigðis-
tækni, 25% í leikjaiðnaði og 17% í fjártækni.
Annað er á hefðbundnari hugbúnaðar- og
tæknilausnum. Það er athyglisvert í þeim
heimsfaraldri, sem nú herjar, þá eru þessi
fyrirtæki ekki að verða fyrir neikvæðum áhrif-
um eða fækka starfsfólki, enda stafrænar
lausnir í heilbrigðistækni aldrei verið eins
nauðsynlegar og nú. Þetta eru dæmigerðar
fjárfestingar fjórðu iðnbyltingarinnar.
Nefna má nokkur fyrirtæki, sem hafa sprott-
ið upp á undanförnum árum, og tengjast rann-
sóknum og þróun á sviði heilbrigðis- og líf-
tækni. Kara Connect, Stjörnu Oddi, 3Z,
Kerecis, Nox Medica, Saga Natura, Oculis,
Mentis Cura, Zymetech, Sidekickhealth og
Neckcare. Stærri fyrirtæki eins og Össur,
Alvogen, Alvotech og Decode þekkja allir.
Krían er komin og veiran á útleið
Mikill stuðningur Þórdísar Kolbrúnar, ráð-
herra ferðamála, iðnaðar og nýsköpunar, og
ríkisstjórnarinnar við nýsköpun og frum-
kvöðlastarf hefur varðað leiðina til framtíðar.
Frumvarp um frumkvöðlasjóðinn Kríu með 2,5
milljarða króna ráðstöfunarfé er dæmi um
aukna áherslu stjórnvalda á þessu sviði.
Krían er sá fugl sem ferðast lengst frá land-
inu þegar hún fer í burtu, en kemur alltaf til
baka. Hún er eldsnögg og á sífelldu iði og
amstri og nafngiftin hæfir því öflugum frum-
kvöðlasjóði. Kría eflir enn frekar vísisfjárfest-
ingar og byggir grunn að öflugra umhverfi ný-
sköpunar hér á Íslandi.
Krían er velkomin til landsins og hefur nokk-
ur undanfarin ár komið um þetta leyti í lok apr-
íl og veiran er vonandi á útleið og er ekki vel-
komin til baka. Það er full ástæða til að horfa
með bjartsýni til sjálfbærrar nýsköpunar á Ís-
landi að lokinni þeirri alheimskreppu sem
kennd verður við COVID-19.
Stöndum saman að traustu sjálfbæru at-
vinnulífi á Íslandi. Við erum öll saman í þessu.
Eftir Þorkel
Sigurlaugsson
» Frumvarp
um frum-
kvöðlasjóðinn
Kríu með 2,5
milljarða króna
ráðstöfunarfé er
gott dæmi um
áherslu stjórn-
valda á sviði ný-
sköpunar.
Þorkell Sigurlaugsson
Höfundur er viðskiptafræðingur og formaður
velferðarnefndar Sjálfstæðisflokksins.
Krían er komin, hvað er næst?
Morgunblaðið/́Ómar Óskarsson
Vorboði „Krían er velkomin til landsins og hefur nokkur undanfarin ár komið um þetta leyti í
lok apríl og veiran er vonandi á útleið og er ekki velkomin til baka.“
e.t.v. 10-12% þegar allt
(beint og óbeint) er tal-
ið, hefur því nær verið
þurrkuð út. Sjávar-
útvegur og stóriðja hafa
orðið að þola verulegar
verðlækkanir og sölu-
tregðu. Framlag þess-
ara atvinnugreina til
þjóðarframleiðslunnar
minnkar að sama skapi.
Svipaða sögu má segja
um fjölmargar iðnaðar-
greinar. Margar þjón-
ustugreinar og verslun
hafa orðið að þola enn meiri sam-
drátt.
Eins og staðan er núna má full-
víst telja að þjóðarframleiðsla Ís-
lands minnki mjög mikið á þessu
ári. Nánar tiltekið eru nú horfur á
að hún minnki um 10-15% frá árinu
2019. Þetta merkir að þjóðin hefur
300-450 milljörðum króna minna af
raunverulegum verðmætum til að
ráðstafa til neyslu og fjárfestinga.
Ástæða er til að undirstrika að
hér er um gríðarmikið efnahags-
högg að ræða, sennilega það mesta í
heila öld. Þarf að leita aftur til árs-
ins 1920 til að finna svipaða sam-
dráttartölu í þjóðarbúskapnum.
Jafnvel í kreppunni miklu 1931 og
fjármálakreppunni 2008-9, sem
Efnahagsleg áhrif
Covid-faraldursins og
viðbragðanna við hon-
um eru að verða skýr-
ari. Öfugt við það sem
vonir stóðu til í upp-
hafi er nú ólíklegt að
faraldurinn gangi
hratt yfir í heiminum.
Hins vegar eru vax-
andi líkur á að tak-
markanir á manna-
mótum og ferðalögum standi fram
eftir árinu. Á þetta ekki síst við um
millilandaferðir sem íslensk ferða-
þjónusta byggist á. Jafnvel eftir að
formlegum takmörkunum á ferða-
lögum milli landa hefur verið aflétt
er sennilegt að í ljósi reynslunnar
hugsi fólk sig um tvisvar áður en
það velur að leggja aftur í slík ferða-
lög. Því muni líða nokkur misseri
þar til alþjóðleg ferðamennska
kemst í fyrra horf.
Minnkun þjóðarframleiðslu
Afleiðingar Covid-faraldursins
bitna á flestum höfuðgreinum ís-
lensks efnahagslífs. Ferðaþjón-
ustan, sem lagt hefur beint um 8%
til íslenskrar þjóðarframleiðslu og
mörgum er í fersku minni, var sam-
drátturinn ekki svona mikill.
Hinn efnahagslegi raunveruleiki
Hvernig sem málunum er snúið
er hinn beinharði efnahagslegi
raunveruleiki sá að þjóðin mun
framleiða miklu minna af verðmæt-
um á árinu 2020 en hún gerði á
árinu 2019. Munurinn er sem fyrr
segir líklega svona 10-15%. Þjóðar-
framleiðslan skiptist í fyrstu umferð
milli vinnuafls og fjármagns. Hið
opinbera tekur síðan sinn skerf af
hvoru tveggja. Óhjákvæmilegt er að
þessir aðilar taki á sig þennan sam-
drátt í einhverjum hlutföllum. Lítið
gagn er að því að rífast um þá skipt-
ingu.
Stóra spurningin er hvernig við
sem þjóð bregðumst við þessari
vondu stöðu. Ef brugðist er við af
skynsemi og fyrirhyggju er unnt að
lágmarka tjónið, sérstaklega þegar
til lengri tíma er litið. Sé hins vegar
ranglega við brugðist og rasað um
ráð fram er hætta á að þetta upp-
haflega efnahagsáfall leiði til lang-
varandi uppdráttarsýki í þjóðar-
búskapnum. Hvað þetta snertir er
rétt að hafa hugfast að framleiðslu-
geta þjóðarinnar hefur ekki minnk-
að. Efnahagskreppan nú stafar ann-
ars vegar af minni eftirspurn
erlendis og hins vegar þeim tak-
mörkunum sem við höfum sjálf sett
á atvinnulífið innanlands til að
draga úr áhrifum Covid-veirunnar.
Þjóðarframleiðslan getur því frá
tæknilegu sjónarmiði vaxið aftur
hratt og vel. Hvort hún gerir það fer
eftir því hvernig tekið verður á
vandanum.
Hvað getur hið opinbera gert?
Mikilvægt er að átta sig á því að
hið opinbera, þ.e. ríki og sveitar-
félög, getur ekki verið hjálpræði í
þessari stöðu. Þessir aðilar eru ekki
framleiðendur. Þeir ráðstafa ein-
ungis þeirri framleiðslu þjóðarinnar
sem hún lætur þeim í té með skött-
um. Þeir búa ekki heldur yfir verð-
mætum sem unnt er að ausa af þeg-
ar í harðbakkann slær. Hugmyndir
um að vegna þess að ríkissjóður Ís-
lands sé ekki eins skuldsettur og
ríkissjóðir sumra annarra landa geti
hann komið til hjálpar er misskiln-
ingur á eðli efnahagsvandans.
Það eina sem hið opinbera getur
gert er að hjálpa við að dreifa byrð-
unum milli landsmanna og yfir tíma.
Ekki er unnt að færa verðmæti sem
verða til í framtíðinni til nútímans.
Hins vegar kann að vera unnt að
telja suma á að minnka sína eyðslu
núna gegn því að fá meira í framtíð-
inni. Þetta heitir að taka lán. Að því
gefnu að við tökum sæmilega réttar
ákvarðanir á öðrum sviðum efna-
hagslífsins og komumst þar með
hratt upp úr yfirstandandi kreppu
er efalítið skynsamlegt að ganga á
eignir eða taka lán nú til að halda
uppi neyslu og fjárfestingu.
Gjaldeyrisvarasjóðurinn
Þjóðin á einn sjóð raunverulegra
verðmæta. Það er gjaldeyris-
varasjóðurinn. Í honum liggur mjög
há upphæð, nálægt 800 milljörðum
króna á litlum sem engum vöxtum.
Sjálfsagt virðist að nota hluta þessa
sjóðs til að brúa óhjákvæmilegan
gjaldeyrishalla vegna kreppunnar
og koma þar með í veg fyrir enn
frekari gengislækkun krónunnar og
verulega verðbólgu í framhaldinu.
Eftir Ragnar
Árnason » Ástæða er til að
undirstrika að hér
er um gríðarmikið
efnahagshögg að ræða,
sennilega það mesta
í heila öld.
Ragnar Árnason
Höfundur er prófessor emeritus.
Covid-kreppan: Mesta efnahagshögg í heila öld