Feykir - 26.06.2019, Blaðsíða 9

Ýmsar tískubylgjur hafa fylgt manninum í gegnum
aldirnar, í fatnaði, húsbyggingum og ekki síst útbúnaði til
reiðmennsku. Í pistlinum að þessu sinni verður fjallað
stuttlega um söðla, sér í lagi svokallaða hellusöðla.
Upplýsingar sem hægt er að lesa úr fornleifauppgröftum
og öðrum heimildum benda til að söðlar heiðinna manna
hafi almennt ekki verið mjög íburðarmiklir. Söðulgerðin tók
þó breytingum og listaverk frá miðöldum sýna djúpa og
skreytta söðla, standsöðla, sem var ríkjandi gerð hérlendis
fram yfir 1600. Standsöðlar einkenndust af háum bríkum í
bak og fyrir. Þeir voru ýmist steindir (málaðir), smeltir
(skreyttir glerjuðum eirskjöldum eða málmskrauti) eða gylltir
(látúnsbúnir). Gylltir söðlar voru síðar kallaðir látúns- eða
hellusöðlar. Á 17. öld breyttust standsöðlar karla þannig að
bríkurnar lækkuðu og kallaðist afbrigðið bryggjusöðull, og þá
var einnig farið að tala um hnakka.1
Heldri konur riðu í sveifarsöðlum, en á þeim var breið
baksveif milli hárra bríka og fjöl til að tylla báðum fótum á.
Sveifarsöðullinn var einskonar stóll sem sneri út á hlið svo
konan sneri þvert á reiðstefnuna. Hún þurfti því að halda um
tauminn með annarri hendi og hafði litla stjórn á hestinum.
Eitt íburðamesta afbrigði sveifarsöðlanna gömlu voru fyrr-
nefndir hellu-
söðlar og voru
þeir klæddir
látúnsverki.
Látúnsplötur
söðlanna voru ýmist
drifnar eða grafnar
(skornar), en slíkt var
vandaverk og ber vott
um fagurfræði
listamannsins og
mikla handlagni.
Drifsmíði var
þannig að
teiknað var á
málmplötu og hún
svo slegin upp frá
bakhlið eða að
myndefnið var
skorið í tré og
málmplötur svo
slegnar niður í skurðinn. Grafið eða skorið mynstur var gert
með al sem er stuttur prjónn með haldi.2 Mynstur og mynd-
efni gat verið alls kyns blómaflúr og fagrir sveigar, dýra- og
kynjamyndir og áletranir.
Á 19. öld bárust nýir straumar til landsins og nýar gerðir
söðla og hnakka ruddu gömlum gerðum úr sessi. Söðulsveifin
lækkaði og mjókkaði og kallaðist þá söðulbogi og bríkurnar
hurfu. Um miðbik aldarinnar hófu jafnframt klakkasöðlar
innreið sína, en þá var klakkur (tangi) við söðulnef, sem hægt
var að hvíla annan fótinn á. Þá gátu konur snúið sér í reið-
stefnu og náð betra taumhaldi á reiðskjóta sínum.3
Í sumar verður Hellusöðull þessi (sjá meðfylgjandi mynd)
til sýnis á Sögusetri íslenska hestsins á Hólum í Hjaltadal, ásamt
fleiri fallegum safnmunum frá Byggðasafni Skagfirðinga og
Þjóðminjasafni Íslands, s.s. reiðaskjöldum, beislum og beislis-
skrauti. Við hvetjum Skagfirðinga og nærsveitamenn til að gera
sér ferð í Hóla og kynnast reiðtygjum liðinna alda betur.
1 Sigríður Sigurðardóttir. „Reiðver og akfæri: Samgöngur á landi fyrir vélvæðingu“.
Hlutavelta tímans: Menningararfur á Þjóðminjasafni. (2004). Ritstj. Árni Björnsson
og Hrefna Róbertsdóttir. Þjóðminjasafn Íslands, Reykjavík. Bls. 112.
2 Sigríður Sigurðardóttir. „Reiðtygjaprýði“. Prýðileg reiðtygi. (2018). Ritstj. Anna Lísa
Rúnarsdóttir. Rit Þjóðminjasafns Íslands 49, Reykjavík. Bls. 8-9.
3 Sama heimild. Bls. 112-113.
FRÓÐLEIKUR FRÁ BYGGÐSAFNI SKAGFIRÐINGA
Inga Katrín D. Magnúsdóttir skrifar
Hellusöðlar:
Þarfaþing og listagripir
25/2019 9
Hvernig nemandi varstu? Sá
sem skilaði verkefnum á síðustu
stundu.
Hvað er eftirminnilegast frá
fermingardeginum? Þegar pabbi
þurfti að taka allar spennurnar
úr hárinu á mér með sína tíu
þumalputta. Hélt að þetta myndi
engan endi taka.
Hvað ætlaðir þú að verða
þegar þú yrðir stór? Bóndi og
listamaður.
Hvert var uppáhalds leikfangið
þitt þegar þú varst krakki? Man
ekkert sérstaklega eftir neinu
leikfangi en mér þótti voða vænt
um hjólið mitt.
Besti ilmurinn? Nýslegið gras.
Hvar og hvenær sástu núverandi
maka þinn fyrst? Hvanneyri,
Búfræðideild haust 2008.
Hvað varstu að hlusta á þegar
þú fékkst bílprófið? Ætli það hafi
ekki verið Paparnir!
Hvernig slakarðu á? Gönguferð
upp í fjall og fara í reiðtúr á góðum
hesti.
Hvaða íþróttamanni hefurðu
mestar mætur á? Hjördísi Ósk og
Guðjóni Val.
Hvert er snilldarverkið þitt í
eldhúsinu? Grænmetislest sem
ég bý til þegar dóttirin á afmæli.
Hættulegasta helgarnammið?
Ís með Marssósu.
Hvernig er eggið best? Steikt.
Hvað fer mest í taugarnar á þér í
fari þínu? Óþolinmæði.
Uppáhalds málsháttur eða til-
vitnun? Velgengni er vinna, ekki
gefast upp og safnaðu minningum
frekar en hlutum.
( RABB-A-BABB ) oli@feykir.is
NAFN: Ingveldur Ása Konráðsdóttir.
ÁRGANGUR: 1985.
FJÖLSKYLDUHAGIR: Í sambúð með Jóni Ben. Sigurðssyni og eigum
við dótturina Margréti Rögnu og eitt á leiðinni í ágúst.
BÚSETA: Böðvarshólar.
HVERRA MANNA ERTU OG HVAR UPP ALIN: Ég er dóttir Konna og Rögnu
sem bjuggu á Böðvarshólum í Húnaþingi vestra og er alin þar
upp.
STARF/NÁM: Bóndi, þroskaþjálfi og sveitarstjórnarfulltrúi.
HVAÐ ER Í DEIGLUNNI: Sauðburður, meðganga og sveitarstjórnarmál.
Ingveldur Ása
Hver er elsta minningin sem þú
átt? Þegar tófan sem við áttum fór
í bæjarferð á Hvammstanga, við
mismikla gleði bæjarbúa.
Þú vaknar einn morgun í líkama
frægrar manneskju og þarft að
dúsa þar einn dag. Hver værirðu
til í að vera og hvað myndirðu
gera? Ég væri til í að vera Sigga
Beinteins og halda tónleika.
Er viss um að það sé frábær
upplifun…. að geta sungið!!!
Hver er uppáhalds bókin þín og/
eða rithöfundur? Thrive eftir Rob
Kelly, vegna þess að hún hefur
kennt mér svo mikið.
Orð eða frasi sem þú notar of
mikið? Sko...
Hver væri titillinn á ævisögu
þinni? Hver er þessi Ingveldur
Ása?
Framlenging:
Ef þú gætir hoppað upp í flugvél
og réðir hvert hún færi, þá
færirðu... til Grikklands.
Bucket list spurningin: Nefndu
eitthvað þrennt sem þér finnst
þú mega til að gera áður en
þú gefur upp öndina: Ferðast
meira með fjölskyldunni, hlaupa
Laugaveginn og ganga upp á
Kilimanjaro.
Ingveldur Ása.
MYND ÚR EINKASAFNI