Vísbending - 25.12.2020, Blaðsíða 20

20 V Í S B E N D I N G • 2 0 2 0
SPÆNSKA VEIKIN OG NÚTÍMINN
Verið varkár! Aldrei í gervallri mannkyns­sögunni hefur farsótt gengið af svo mörgu fólki dauðu á svo skömmum tíma sem spænska veikin gerði á árunum 1918 og
1919� Svarti dauði var að sönnu mannskæðari en hann
hafði margir aldir til að vinna sitt verk� Spænska veikin
var inflúensa, veirufaldur sem kostaði að minnsta kosti
50 milljónir mannslífa um heim allan, hugsanlega tölu­
vert fleiri, jafnvel allt að 100 milljónum� Árið 1918 var
fólksfjöldi í heiminum um 1�8 milljarður, nú nálgast
mannfjöldinn óðfluga átta milljarða�
Langflest fórnarlömb spænsku veikinnar létust á tímbil­
inu frá því í september og fram í desember 1918� Þá
gekk önnur bylgja faraldursins, hin eiginlega spænska
veiki eins og oft er sagt� Líkt og títt er um veirufaraldra
gekk spænska veikin yfir í bylgjum, þremur að því er
oftast er talið – vor og sumar 1918, haust 1918 og fyrri
hluta árs 1919� Sumir fræðimenn telja reyndar að inflú­
ensufaraldurinn á fyrri hluta árs 1919 hafi í raun verið
eftirhreytur af haustbylgju spænsku veikinnar 1918, þriðja
bylgjan svo riðið yfir ári síðar, 1920� Enn aðrir tala um
væga fjórðu bylgju árið 1920, jafnvel að veikin hafi á árinu
1921 gengið á svæðum sem höfðu fram til þess sloppið�
Veirufaraldurinn sem þjóðir heims kljást við nú hefur
af skiljanlegum ástæðum beint sjónum fólks að spænsku
veikinni� Og enn er fólk á lífi sem man hörmungarnar
fyrir rúmlega einni öld, til dæmis Spánverjinn José Ameal
Peña sem í mars á þessu ári fylgdist áhyggjufullur með
því hvernig Covid­19 læsti klóm sínum um Spánverja�
Hann var fjögurra ára þegar spænska veikin geisaði í
þorpinu hans og sagði frá því hvernig kirkjuklukkurnar
hringdu án afláts� „Verið varkár,“ sagði hann, „ég vil
ekki sjá það sama endurtaka sig� Það kostaði svo mörg
mannslíf�“
En fyrst Spánverji er hér nefndur til sögunnar er rétt
að minna á að spænska veikin var alls ekki spænsk heldur
bandarísk að ætt og uppruna, kom fyrst upp í herbúðum
Bandaríkjahers í Funston í Kansas­ríki, ekki langt austur
af Kansas­borg, snemma í marsmánuði árið 1918�
Fleiri einstaklingar en Spánverjinn José Ameal Peña
brúa bilið á milli spænsku veikinnar og Covid­19� Í Bret­
landi var 108 ára gömul kona sem mundi vel hvernig
flestir í fjölskyldu hennar veiktust 1918� Systir hennar
dó en sjálf náði hún sér, lést svo úr Covid­19� Og vestur í
Bolungarvík veiktist Helga Guðmundsdóttir af Covid­19,
orðin 103 ára gömul, en hristi veikindin af sér�
SÓTTVARNIR
Dánartíðni á Íslandi í spænsku veikinni var svipuð og annars
staðar á Norðurlöndum og í öðrum nágrannaríkjum, um
eða rétt innan við sex af hverjum þúsund íbúum� Samtals
létust hátt í 600 Íslendingar af völdum veikinnar�
Haustbylgjan barst fyrst til landsins með skipum frá
Danmörku, Englandi og Bandaríkjunum skömmu eftir
miðjan október og langflest dauðsföll urðu í nóvember­
mánuði� Veikin lék Reykvíkinga afar grátt, einnig íbúa á
öðrum þéttbýlisstöðum sunnan­ og vestanlands og víða
til sveita� En á Austur­ og Norðurlandi og víðar á landinu
tókst fólki að verjast veikinni�
Ef til vill eru sóttvarnir hér á landi árið 1918 sá partur
af sögu spænsku veikinnar haustið og veturinn 1918 sem
nútímafólk getur dregið mestan lærdóm af� Þegar haust­
bylgjan barst til landsins voru í fyrstu engar ráðstafanir
gerðar til að hefta útbreiðslu inflúensunnar, skipafarþegar
frá útlöndum ekki settir í sóttkví né ferðir fólks takmark­
aðar á nokkurn hátt� Því barst sóttin eins og eldur í sinu
út frá Reykjavík til nærliggjandi byggða�
Þáverandi landlæknir, Guðmundur Björnson, hélt því
statt og stöðugt fram að haustbylgjan væri sama veikin
og gengið hafði hér á landi um sumarið, til lítils væri að
hindra útbreiðslu veiki „sem fyrir væri á staðnum,“ eins
og hann komst að orði�
GUNNAR ÞÓR
BJARNASON
sagnfræðingur