Morgunblaðið - 12.08.2020, Síða 13

13
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 12. ÁGÚST 2020
Skurður Mennirnir virðast agnarsmáir í gríðarstórum skurði á Tryggvagötu þar sem miklar framkvæmdir standa nú yfir en lagnir í jörðu verða endurnýjaðar sem og yfirborð götunnar.
Eggert
Alþingi ákvað fyrir
þinglok í júní sl. að
fella svokallað sendi-
herrafrumvarp af
þingmálaskrá og
fresta afgreiðslu þess
til síðsumars. Breyt-
ingar á lögum um
stofnanir ríkisins, þ. á
m. utanríkisþjón-
ustuna, útheimta að
jafnaði að um þær ríki
víðtæk samstaða, m.a. svo komist
verði hjá því að grafa undan stöð-
ugleika í stjórnsýslunni.
Málefnarökin
Hinn 12. júlí sl. lýsti utanríkis-
ráðherra því yfir í viðtali við Ríkis-
útvarpið að „þeir sem brugðið hafa
fæti fyrir frumvarpið og spilað
tafarleiki“ þyrftu að skýra mál sitt
og að ekki hefðu komið fram „mál-
efnaleg rök“ gegn frumvarpinu.
Margvíslegar athugasemdir við
frumvarpið eru settar fram í um-
sögnum Hagsmunaráðs starfs-
manna utanríkisþjónustunnar,
nokkurra sendiherra og félaga-
samtaka, m.a. samtaka gegn spill-
ingu, auk þess sem mismunandi
sjónarmið komu fram í utanríkis-
málanefnd þingsins. Benda þær til
þess að ekki ríki sátt um frum-
varpið og sé málefna-
legum rökum fyrir því
áfátt. Alvarleg tilraun
sé ekki gerð til að laga
utanríkisþjónustuna
að þeim breytingum
sem séu að verða í
alþjóðlegu starfsum-
hverfi hennar. Þess í
stað sé látið líta svo út
sem það sé liður í um-
bótastarfi að „fækka
sendiherrum“, þrátt
fyrir að ráðherra hafi
sjálfur fjölgað sendi-
herrastöðum og vilji lána titil sendi-
herra til annarra en þeirra sem
hlotið hafi skipun í embættið. Eng-
in trygging sé fyrir því að aðilum
sem beri sendiherratitil muni ekki
fjölga. Þá sé frumvarpið, frá
jafnræðissjónarmiði, skref til baka
til úrelts starfsumhverfis fyrir op-
inbera starfsmenn.
Hafi fullnægjandi málefnarök
fyrir sendiherrafrumvarpinu ekki
komið fram, vaknar sú spurning
hvort önnur rök bregði birtu á
ástæðurnar fyrir því að utanríkis-
ráðherra líti á þær efnislegu at-
hugasemdir sem fram hafa komið
sem „tafarleiki“. Verður ekki betur
séð en ráðherrann hafi sjálfur tekið
ómakið af þeim sem velt hafa slík-
um spurningum fyrir sér.
Í ræðu á Alþingi 6. maí sl. lýsti
hann því yfir að „allar stöður sendi-
herra, allar skipanir sendiherra, frá
fyrsta sendiherra til hins síðasta
sem er skipaður, eru pólitískar“.
Sama endurtók ráðherrann á
Hægri hliðinni, hlaðvarpi Sjálfstæð-
isflokksins, 11. júní sl., en bætti þá
við að ráðherra gæti skipað í stöðu
sendiherra „hvern sem hann vill“.
Í stjórnskipulagi vestrænna lýð-
ræðisríkja er að jafnaði gerður skýr
greinarmunur á pólitískri yfirstjórn
og embættismannakerfinu. Þeir
sem tilheyra hinni pólitísku forystu
eru valdir af ráðherra án auglýs-
ingar og sérstakra hæfnisskilyrða.
Aðrir starfsmenn ráðuneyta og
stjórnarskrifstofa skulu ráðnir á
grundvelli verðleika, svo sem
starfsreynslu, menntunar eða ann-
arrar skilgreindrar hæfni. Þessi
greinarmunur er jafnan talinn vera
forsendan fyrir vönduðum vinnu-
brögðum stjórnsýslunnar, sem
endurspeglast eiga m.a. í kunnáttu,
jafnræði, hlutleysi, ráðvendni og
ábyrgð. Áréttað er í siðareglum frá
2017 að ráðherra tryggi faglega
skipun embættismanna.
Skilin milli embættismanna og
stjórnmálamanna hafa oft verið
óljós innan Stjórnarráðsins. Engu
að síður hefur verið litið á það sem
meginreglu að embættismenn
sýndu hlutleysi þegar pólitísk mál
eða hagsmunamál ættu í hlut, svo
seinni tíma ráðherrar gætu treyst
ráðgjöf þeirra.
Þar sem gera verður ráð fyrir að
utanríkisráðherra sé kunnugt um
þessa meginreglu, verður að túlka
ummæli hans um skipun sendiherra
á þann veg að hann efist um að
reglan sem slík hafi verið virt af
fyrirrennurum hans eða að hann sé
henni ósammála og vilji breyta
embættismannakerfinu í átt til
pólitískari stjórnsýslu.
Pólitískara embættis-
mannakerfi
Á þetta álitamál bregða ummæli
ráðherrans í fyrrgreindu viðtali 11.
júní ljósi, en þar tengir hann, á
óvæntan og nýstárlegan hátt, at-
hugasemdir sem fram hafa komið
við sendiherrafrumvarpið og skoð-
anir á aðild Íslands að ESB. Ekki
er nóg með að flokkar sem ganga
harðast fram gegn frumvarpinu
séu, að dómi ráðherrans, „aðilarnir
sem vilja að við göngum í Evrópu-
sambandið“ heldur sé það „svo
sannarlega hagur fyrir stjórn-
málamenn og embættismenn að Ís-
land gangi í Evrópusambandið“.
Vandséð er hvað efasemdir við
frumvarpið af hálfu embættis-
manna, sem stuðla vilja að faglegri
utanríkisþjónustu, hafi með það að
gera hvort þeir telji hagsmunum Ís-
lands betur borgið innan ESB. Á
hinn bóginn boðar það slæm tíðindi
hafi embættismenn, líkt og utan-
ríkisráðherra gefur í skyn, ekki
gætt hlutleysis. Reynist það rétt,
þarf að bregðast við því.
Það blasir við til hvaða úrræða
utanríkisráðherra vill grípa til að
bæta úr þessu „ástandi“: Hann vill
– undir því yfirskini að fækka
sendiherrum – gera utanríkisráðu-
neytið pólitískara og skapa aukið
svigrúm til að setja í störf pólitíska
sendiherra. Ákvörðun ráðherrans
um að taka ekki til greina þau rök
sem fram hafa komið gegn frum-
varpi hans verða einungis skilin í
því ljósi.
Þegar sendiherrafrumvarpið
kemur aftur til kasta Alþingis, er
mikilvægt að hafa í huga að með
frumvarpinu er einni af megin-
stoðum lýðræðislegrar stjórnsýslu,
aðskilnaði pólitískrar yfirstjórnar
og embættismanna, teflt í tvísýnu.
Lítill vafi er á að skref í þá átt er
afturför fyrir íslenska stjórnsýslu.
Eftir Gunnar
Pálsson »Með sendiherra-
frumvarpi utan-
ríkisráðherra er einni
af meginstoðum lýð-
ræðislegrar stjórnsýslu
teflt í tvísýnu.
Gunnar Pálsson
Höfundur er sendiherra.
gp@mfa.is
Pólitískir sendiherrar?