Morgunblaðið - 06.10.2020, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 6. OKTÓBER 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Efasemdireru vaxandimeðal al-
mennings um heim
allan um hvort for-
ystumenn hans hafi
tekið réttar ákvarð-
anir þegar kórónu-
veiran birtist hvar-
vetna sem óvæntur og
óvelkominn gestur. Það má vera
að víðast hafi eitthvað vantað
upp á í þeim efnum.
En ástæðan var þá sú að það
vantaði mikið upp á af því sem
þarf að vera til staðar svo
ákvörðun mætti taka af öryggi.
Forystumenn þjóðanna geta
kvartað yfir ýmsu en ekki því að
fólkið hafi ekki fylgt fyrstu vik-
urnar og jafnvel mánuðina.
Hvers vegna gerði fólkið það?
Það var ekki um annan kost að
ræða. Fólkið horfði stjarft
kvöld eftir kvöld á sjónvarps-
myndir frá yfirfullum sjúkra-
húsum á Ítalíu þar sem ekkert
virtist við ráðið og heilbrigð-
isstéttir börðust við ofureflið og
þurfti að þreifa sig áfram um
hvað væri til ráða. Og reyndar
virtist það góða fólk, sem fórn-
aði sér dag og nótt, vera vanbú-
ið, bæði af lækningatólum og ör-
yggis- og hlífðarfatnaði, enda
féllu sárlega margir úr þeim
hópi fyrir veirunni.
Ekki tók betra við þegar
myndir bárust víðar að, t.d. frá
Bretlandi og New York, um
ógnarástand á heimilum aldr-
aðra. Þar virtist starfsfólk vart
hafa annan öryggisbúnað en
plastsvuntuna og stundum
hanska þegar það var fámennt
að hlúa að sívaxandi fjölda. Og
einmitt þeim hópi sem minnstu
varnir hafði sjáfur.
Snillingurinn sem gegnir
embætti ríkisstjóra New York
gaf fyrirmæli um að senda fólk
sem grunað var um smit að
heiman inn á dvalarheimili aldr-
aðra ef þar væri pláss eða hægt
væri að skapa pláss! Í Banda-
ríkjunum gátu hinir „stóru“ og
„virtu“ fjölmiðlar, sem sumir
elta sem Einstein frétta-
mennskunnar, enn ekki fjallað
um fárið af lágmarkshlutlægni
af því að Trump væri forseti í
þeirra leyfisleysi.
En hvað sem undantekning-
um líður eða pólitískum áróðri
er engin ástæða til að ætla ann-
að en að fyrir ráðamönnum nær
og fjær standi ekki annað til en
að gera sitt besta og ná sem
mestum árangri.
Fyrir það fyrsta er það hið
sjálfsagða erindi sérhvers
þeirra og svo bætist við að
hverjum og einum er ljóst að
takist illa til þá myndu þeir ekki
þurfa að kemba pólitískar hær-
ur sínar.
Eins og fyrr sagði þá voru
vandamálin í upphafi veirufárs
óteljandi og óendanleg. Og
stærsta vandamálið af þeim öll-
um var að fyrstu
mánuðina gat eng-
inn verið algjörlega
viss um hverju var
að mæta eða hvers
mætti vænta.
Og það gilti svo
sannarlega einnig
um vísindamenn
sem annað gott fólk, þótt þeir
hefðu í ýmsum efnum verulegt
forskot að sjálfsögðu. En það lá
engin ein vísindaleg ráðgjöf
fyrir á fyrstu vikunum, sem
hægt væri að ganga að vísri og
öruggri. Þegar fyrstu skrefin
voru tekin voru leiðbeining-
arnar ekki síst tilgátur og í
sumum tilvikum mátti tala um
vísindalegar tilgátur.
Margvíslegt er auðvitað
þekkt í heimi faraldsfræða og
þess sem þeim tengist. En þessi
var talinn algjörlega einstakur.
Það hefur aldei verið reynt áður
að skella svo til allri heims-
byggðinni í lás. Í heimi lækna-
vísinda er mikið og oft talað um
aukaverkanir af meðferð og
lyfjum. En þegar heiminum er
skellt í lás algjörlega fyrir-
varalaust, þá vildi svo til að
aukaverkanir áttu undir marga
aðra en veirufólkið.
Horfa mátti til stjórnvísinda-
manna, sálfræðinga, hagfræð-
inga og lögfræðinga. Á þeim
bæjum vita menn margt en ef
þeir hefðu verið rukkaðir um af-
leiðingar ákvörðunar lok, lok og
læs hefðu þeir getað giskað á
margt eins og veirufræðingar í
sínu upphafi en ekkert þá fast í
hendi um afleiðingarnar. Enda
hefði þeim verið sagt að þá væri
verið að velta fyrir sér nokkrum
vikum eða örfáum mánuðum.
Þær aukaverkanir sem þessir
hefðu giskað á gátu búið til
efnahagslega afturkippi, fall
fyrirtækja, útbólgið atvinnu-
leysi og almenna fátækt, sem
enginn gat fullyrt um hve lengi
myndi standa. Það hefði ekki
lengi gengið í ágiskunum um
þessa þætti áður en menn væru
komnir í hring og farnir að tala
um nýjar hættur fyrir heil-
brigðiskerfið í heild, þrengsli
fyrir almenna læknis- og há-
tæknihjálp sjúkrahúsa, svo of
langt væri upp að telja.
Sennilega tók almenningur
að efast, þegar þær aðgerðir
sem hann féllst á með þögninni í
krafti óttans sem lá í loftinu,
virtust skila góðum árangri svo
að yfirvöld víða töldu sér óhætt
að slaka á. Veiran taldi þó að
skort hefði samráð við hana.
Almenningur (við) getur þó
ekkert annað gert en að leggja
áfram allt sitt af mörkum, þótt
hann viti nú að ákvarðanirnar
byggðu um sumt á ágiskunum.
En þær voru gerðar í góðum
hug og með vísun í þá takmörk-
uðu þekkingu sem lá fyrir. Enn
höfum við ekkert betra ráð til
að fylgja.
Það er skiljanlegt
að efasemdir hafi
vaknað. Veruleikinn
var ekki allur sá
sem hann virtist}
Margur efast
en fylgir enn
Í
síðustu viku bárust þær fregnir úr heil-
brigðisráðuneytinu að 1.193 börn um
allt land bíði eftir greiningu og með-
ferð við geðrænum vanda. 107 börn
bíða eftir greiningu og meðferð á ung-
lingageðdeild Landspítala, BUGL, og níu börn
bíða innlagnar á þessa sömu deild. Bið barna
eftir sálfræði- og geðþjónustu um allt land er
því miður vísbending um að átak stjórnvalda í
geðheilbrigðisþjónustu sé alls ekki að skila sér
til þeirra sem helst þurfa á að halda. Börn eiga
vegna sérstaklega viðkvæmrar stöðu sinnar að
vera í algjörum forgangi hjá stjórnvöldum enda
getur viðbragðsleysið haft afgerandi áhrif út
ævina. Þá eru 19 þolendur kynferðisofbeldis á
barnsaldri að bíða nauðsynlegrar áfalla-
meðferðar í Barnahúsi. Þeir sem þekkja til
slíkra mála vita að hver dagur í lífi barns sem
bíður meðferðar eftir slíkt ofbeldi er sem heill mánuður í
lífi fullorðins einstaklings. Kynferðisofbeldi gegn börnum
er í flestum tilvikum framið af einhverjum í nærumhverfi
barns og því er það ekki bara barnið eitt sem þjáist heldur
fjölskyldan öll og því nauðsynlegt að grípa strax inn í og
veita hjálp.
Í nýrri skýrslu UNICEF um stöðu barna í 38 efnameiri
ríkjum heims lenda íslensk börn í 24. sæti af 38. Skilaboð
UNICEF eru skýr; efnameiri ríki heims verða að grípa til
tafarlausra umbóta ef tryggja á öllum börnum jafna
möguleika á góðu lífi. Fyrir of mörg börn ógnar fátækt,
ójöfnuður og mengun andlegri og líkamlegri vellíðan
barna. Í skýrslunni kemur einnig fram að
mörg af efnameiri ríkjum heims hafi þau úr-
ræði og þjónustu sem þurfi til að veita börnum
tækifæri til að þróa hæfileika sína en séu ekki
að framfylgja sínum stefnum til að ná til allra
barna og þar sé Ísland bersýnilega ekki und-
anskilið. Staða íslenskra barna mælist svona
slök þegar tekið er tillit til geðrænnar og lík-
amlegrar heilsu, náms og félagsfærni. Skýrsla
UNICEF sýnir að sjálfsvíg í aldurshópnum
15-19 ára eru með því mesta hér á landi miðað
við samanburðarlönd, eða 9,7% allra sjálfsvíga.
13 börn á aldrinum 15-18 ára féllu fyrir eigin
hendi á árunum 2014 til 2019 og þar verður að
fara í stórátak í geðþjónustu sem og forvarna-
starfi til að bregðast við þessu. Þar þarf þor og
kraft stjórnvalda.
Íslensk stjórnvöld segjast hafa vilja til að
efla geðheilbrigðisþjónustu á landinu en þegar staðreynd-
irnar liggja fyrir um nærri 1200 börn sem bíða nauðsyn-
legrar geðheilbrigðisþjónustu rímar það fullkomlega við
það sem fram kemur í skýrslu UNICEF. Það dugar
skammt að tala um að vilja efla kerfi ef ekki er unnið
markvisst í því með útfærslu og útdeilingu fjármuna. Bið-
listar eru ekki náttúrulögmál heldur pólitísk ákvörðun um
að fjármagna ekki og manna með fullnægjandi hætti
nauðsynleg verkefni. Stjórnvöld verða að gera betur.
helgavala@althingi.is
Helga Vala
Helgadóttir
Pistill
Höfundur er þingman Samfylkingarinnar
Kerfi sem virkar ekki er
pólitísk ákvörðun
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Andrés Magnússon
andres@mbl.is
Lokaviðvörun Eftirlitsstofn-unar EFTA (ESA) til Ís-lands, sem send var í 18síðna bréfi til íslenskra
stjórnvalda hefur vakið nokkra at-
hygli, enda vill ESA að Evrópureglur
gangi framar íslenskum landslögum,
þegar þeim ber ekki saman. Ólafur
Ísleifsson, þingmaður Miðflokksins,
lagði fram fyrirspurn um þetta mál til
utanríkisráðherra fyrir ári, en í svari
ráðherra, sem birt var fyrir viku, voru
reifuð helstu sjónarmið Íslands. Þar
eru stjórnskipuleg álitaefni efst á
blaði, einkum hvað stjórnarskrána
áhærir, en einnig er vikið að því að
þýski stjórnlagadómstóllinn hafi fyrr
á þessu ári hafnað því að Evrópu-
réttur gengi framar lögum og stjórn-
arskrá Þýskalands. Ólafur telur hið
sama eiga við á Íslandi.
„Það er ekki nokkur leið að sjá
það í ljósi 2. og 21. greinar stjórnar-
skrár lýðveldisins, að það sé hægt að
mæla fyrir um það í íslenskum lögum
að evrópskar réttarreglur skuli ganga
framar íslenskum réttarreglum ef
þær rekast á.“
Fráleitt að krefjast aðgerða
andstæðra stjórnarskrá
Þetta telur hann að þurfi að ræða
nánar við ESA, enda sé erfitt að sjá
fyrir sér, að EFTA-dómstóllinn gerði
kröfu til Íslands um samningsákvæði,
sem ekki yrði fullnægt nema með því
að breyta stjórnarskrá landsins. „Það
er fráleitt að gera sér í hugarlund að
dómstóllinn myndi krefjast þess af
aðildarríki samningsins, fullvalda ríki,
að það grípi til aðgerða sem ganga
gegn stjórnarskránni, nú eða breyti
stjórnarskrá sinni.“
Væri EFTA-dómstóllinn þá far-
inn að færa sig upp á skaftið, orðinn
löggjafi frekar en dómsvald?
„Það hlyti að vera mikið umhugs-
unarefni fyrir slíkan dómstól, ef hann
ætlaði að fara að efna til stjórn-
skipulegs ágreinings við aðildarríki.
Slíkt væri ekki aðeins ögrun við það
ríki, heldur öll önnur ríki í því sam-
starfi,“ segir Ólafur og bætir við: „Ef
Evrópustofnanir vilja grafa undan
trausti á því alþjóðlega samstarfi, sem
Evrópska efnahagssvæðið er, þá
þyrftu þær nú að hugsa sig um tvisv-
ar.“
Forgangur Evrópuréttar ekki
að óbreyttri stjórnarskrá
Ólafur bendir á að þessar áhyggj-
ur séu ekki nýjar af nálinni. „Þessi
mál voru rædd í kringum þriðja orku-
pakkann í fyrra. Þá var margítrekað
af hálfu þeirra, sem báru ábyrgð á að-
ildinni að EES, að það væri alger for-
senda aðildar okkar að þeim samn-
ingi, að Ísland hefði neitunarvald
varðandi þætti, sem snertu fullveldi
þjóðarinnar.“
Á hið sama við í þessu máli?
„Það er greinilegt af þessu bréfi
ESA og stöðu málsins, að það verður
ómögulega séð að það sé hægt að lög-
festa hér forgang Evrópureglna um-
fram íslenska lagareglu að óbreyttri
stjórnarskrá. Þetta er kjarni máls-
ins.“
Er Ísland ekki að falla á tíma?
„Þessi frestur nú er ekki nema
þrír mánuðir, sem er ekki langur
tími þegar svo veigamiklir hags-
munir eru undir. Eftirlitsstofn-
unin hlýtur að gefa sér
rýmri tíma til þess að
eiga í þeim við-
ræðum við íslensk
stjórnvöld.“
Forsenda EES var
óskert fullveldi
Logi Einarsson, formaður Sam-
fylkingarinnar, segir málið að
nokkru snúa að misgóðri inn-
leiðingu Evrópulöggjafar. „Guð-
laugur Þór Þórðarson utanrík-
isráðherra hefur þó að mörgu
leyti staðið sig vel í að laga inn-
leiðingarhallann og Samfylk-
ingin hefur stutt hann í því,“
segir Logi
„En það má spyrja hvort við
verðum ekki, fyrr eða síðar, að
fá skýrt framsalsákvæði í
stjórnarskrá, sem breið
samstaða er um. Þann-
ig að það liggi fyrir
hvað má og hvað ekki
í alþjóðasamstarfi,
sem mér sýnist nú að
verði sífellt nauðsyn-
legra til þess að ná
skikki á hlutina
í mann-
heimum.“
Þarf fram-
salsákvæði?
SAMFYLKINGIN
Morgunblaðið/Rósa Braga
Fyrirspurn Ólafur Ísleifsson, þingmaður Miðflokksins í Reykjavík-norður.
Logi Einarsson