Morgunblaðið - 10.10.2020, Síða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. OKTÓBER 2020
Þessi misserin eru
merkilegir hlutir að
gerast. Tekist er á um
eðli og framtíð sam-
félaga, ekki síst í okkar
heimshluta. Þótt ís-
lenska hafi mikla aðlög-
unarhæfni hefur okkur
þó skort orð til að fjalla
um þessa atburðarás.
Til að mynda hefur sá
hópur sem setur mark
sitt á samtímann, umfram alla aðra,
verið nafnlaus.
Á níunda áratugnum þóttu svokall-
aðir uppar einkenna tíðarandann.
Fyrr höfðu aðrir hópar sett mark sitt
á ákveðin tímabil í meira eða minna
mæli, t.d. pönkarar og þar áður hipp-
ar o.s.frv. Sá hópur sem einkennir
okkar tíma hefur hins vegar verið
nafnlaus á íslensku. Stundum er talað
um „rétttrúnaðarfólkið“ eða „háværa
minnihlutann“. Í kaldhæðni er jafnvel
rætt um „góða fólkið“ með vísan til
sjálfsálits meðlima hópsins. Það er
hins vegar nokkuð óþjált en einnig
óheppilegt í ljósi þess að meðlimir
hópsins eiga margir erfitt með að
skilja fyrirbæri a borð við kaldhæðni,
háð og húmor.
Lýsandi nafn
Það var því til þess fallið að ein-
falda mjög umræðu um samfélagsmál
þegar hópurinn fékk loks viðeigandi
nafn. Hópurinn sem einkennir sam-
tímann umfram alla aðra eru ybbarn-
ir. Nafnið er viðeigandi vegna þess að
meðlimir hópsins telja sig yfirleitt
yfir aðra hafna og álíta sig jafnan
yfirburðafólk með yfirburði yfir „fá-
vísan og fordómafullan almúgann“.
Fyrir vikið telja þeir það hlutverk sitt
að vera yfirboðarar hinna fávísu
(hvað sem líður gömlum hugmyndum
um lýðræði og skoðanafrelsi). Auk
þess er uppáhaldsiðja meðlima hóps-
ins sú að ybba sig, ybba gogg og út-
skýra fyrir öllum öðrum hvers vegna
þeir hafi rangt fyrir sér. Þetta er yfir-
leitt gert af talsverðu yfirlæti.
Ybbar telja sig enda yfir gagnrýni
hafna. Að þeirra mati
skiptir yfirbragð meira
máli en innihald. Yfir-
bragð skiptir raunar
öllu máli enda eru ybb-
arnir forsprakkar svo-
kallaðra ímyndar-
stjórnmála (sem einnig
eru kölluð sjálfsmynd-
arstjórnmál, merki-
miðastjórnmál,
stimplastjórnmál o.fl).
Hvaða nafni sem við-
horfin eru nefnd ganga
þau öll út á yfirborðs-
mennsku og það að skipta fólki í hópa
og meta svo réttindi þess og dæma
það sem það segir og gerir út frá
þeirri skilgeiningu.
Í þessu liggur grundvallarmunur á
viðhorfi ybbanna og annarra. Flestir
telja eðlilegt að fólk geti valið sér
hvaða hópi það vill tilheyra, t.d. út frá
skoðunum, áhugamálum, atvinnu-
grein, búsetu o.s.frv. Slíkt félagsfrelsi
er grundvallaratriði í vestrænni sið-
menningu. Réttur sem náðist með
aldalangri baráttu. Réttur sem um
leið byggist á því grundvallaratriði að
allir séu jafnréttháir og frjálsir til að
skipa sér í hóp eða hverfa frá honum.
Ybbarnir flokka fólk hins vegar eftir
meðfæddum einkennum eða stöðu
þess í einhverju þeirra valdakerfa
sem þeir búa til eftir þörfum.
Erfiðisvinna
Það er þó ekki tekið út með sitjandi
sældinni að vera góður ybbi (þótt þeir
vinni jafnan sitjandi). Enda mikil
samkeppni um virðingarstöður milli
undirhópa og hinar einu sönnu og ei-
lífu lífsreglur þeirra breytast hratt.
Stuðmenn útskýrðu þetta fyrir
mörgum árum: „Að vera í takt við
tímann er mjög tímafrekt, til þess
þarf ástundun og góða eftirtekt.“
Ybbarnir liggja því yfir Twitter og
öðrum safnaðarritum til að fylgjast
með, læra nýjustu reglurnar, tungu-
takið og frasana og sanna sig. Þá má
ekki missa af nokkru tækifæri til að
sýna dyggðamont.
Einfaldast er að sanna sig með því
að níða skóinn af einhverjum öðrum.
Þannig myndast oft samkeppni um að
verða fyrstur til að ganga sem harð-
ast fram gegn þeim sem sætir gagn-
rýni hverju sinni. Svo þarf stöðugt að
finna ný fórnarlömb. Það þarf ferskt
blóð.
Þegar sjálfsvirðing fólks byggist á
því að vera betri en aðrir vill bera við
að það fari að eigna öðrum, sérstak-
lega þeim sem láta ekki skilyrðislaust
undan rétttrúnaðinum, allar verstu
kenndir. Ástæðan er sú að því verri
sem náunginn er, þeim mun betri er
ybbinn í samanburði.
Ybbasamfélagið
En samkeppnin er líka mikil innan
ybbasamfélagsins (eins og þeir vilja
væntanlega láta kalla það). Ef þú ert
ekki betri en aðrir ert þú verri en aðr-
ir. Ef þú fylgir ekki nýjasta rétttrún-
aðinum ertu villutrúar. Ófáir hátt
skrifaðir ybbar hafa fallið í ónáð eftir
eitt skynsamlegt tíst.
Sumir taka svo þátt af ótta án þess
að langa beinlínis til þess. Tilgang-
urinn er þá stundum bara sá að fá að
vera í friði, forðast að verða skotmark
(„ef þú ert ekki hluti af lausninni ertu
hluti af vandamálinu“ er þekktur
ybbafrasi).
Svo eru það þeir sem hafa ekki tek-
ið trúna og skilja hana ekki en sækj-
ast eftir að vera innundir hjá þeim
sem þeir telja vera „svala gengið“.
Þetta er algengt meðal fræga fólksins
víða um lönd þegar það þráir að kom-
ast í viðtöl í ybbaþáttum eða að fá
deilingar á ybbamiðlum.
Stundum er þátttakan hagnaðar-
drifin þótt það skili ekki alltaf
árangri. Þegar fyrirtæki og stofnanir
lenda í því að ybba yfir sig er það oft
fyrir tilstilli stjórnenda og markaðs-
fólks sem alist hefur upp í rétttrún-
aðarsamkeppni innan háskólanna og
leitast við að nota starfið til að sanna
sig í þeim efnum. Þá skiptir ekki máli
þótt með því sé verið að fæla burt við-
skiptavini og fyrri stuðningsmenn.
Ybbar hafa ímugust á stað-
reyndum og rökum enda þvælist slíkt
mjög fyrir hinni síbreytilegu kenn-
ingasmíð þeirra. Í enskumælandi
löndum hafa þekktir afreksybbar
haldið því blákalt fram að staðreyndir
og rökræða séu verkfæri „feðraveld-
isins“ til að tryggja völd sín.
Þetta hefur jafnvel áhrif á raunvís-
indi og augljósustu staðreyndir.
Hversu mörg eru kynin? Ef þú spyrð
ybba koma mörg svör til greina (eftir
því hversu framsæknir þeir eru), öll
svör nema tvö.
Aktívistar í Bandaríkjunum og
Bretlandi hafa enda farið fram á að
hætt verði að kenna bókmenntir,
heimspeki og vísindi hvítra karla.
Samhengisleysi og þversagnir
Slík viðhorf valda auðvitað algjöru
samhengisleysi og endalausum þver-
sögnum en því skyldi það vera vanda-
mál þegar staðreyndir skipta ekki
máli? Þá er bara að flækja kenning-
arnar enn, pakka hlutunum inn í nýj-
ar umbúðir og auðvitað koma í veg
fyrir gagnrýna umræðu.
Dæmin um þversagnir ybbanna
eru of mörg til að rekja þau hér en oft
er breitt yfir þær með sérkennilegum
hugtökum (ybbyrðum) á borð við
„menningarnám“. Ekki er langt síðan
„fjölmenning“ var ógagnrýnanlegt
hugtak. Þrátt fyrir galla í fram-
kvæmd fylgdi þó réttmæt ábending
um að samfélög lærðu hvert af öðru
og tileinkuðu sér það sem reynst hef-
ur vel annars staðar. Nú er slíkt
glæpur í huga hins upplýsta ybba og
kallast menningarnám. Aðeins Kín-
verjar mega selja kínverskan mat og
Mexíkóar mexíkóskan. Leyfileg hár-
greiðsla er meira að segja bundin við
kynþætti.
Pólitískar rætur
Hugmyndir ybbanna eru í grunn-
inn vinstrisinnaðar. Þær eiga rætur
að rekja til marxískrar menningar-
elítu sjöunda áratugarins. Þ.e. svo-
kallaðs póstmódernisma án áherslu á
stéttabaráttu og bætt kjör verkalýðs-
ins. Þó hefur talsverður fjöldi fólks af
hægri kanti stjórnmála aðhyllst
stefnuna í seinni tíð.
Þversagnirnar eru margar. Þrátt
fyrir tengingu við sósíalískar stefnur
liðinna áratuga er ybbinn jafnan eig-
ingjarn. Þótt ybbar séu fljótir til að
saka aðra um fordóma eru þeir allra
manna fordómafyllstir. Fyrstir til að
fordæma og fyrstir til að lýsa sig
fórnarlömb.
Andstaða við vestræna
menningu og gildi
Ef finna má einhverja samfellu í
viðhorfum ybbanna, aðra en þver-
sagnirnar og tilhneigingu til að draga
fólk í dilka, er það andstaða við
grunngildi vestrænnar menningar.
Þar er margt undir; frelsi einstakl-
ingsins, tjáningarfrelsi, réttarríkið,
jafnræði, sakleysi uns sekt er sönnuð,
eignarréttur, einkaréttur ríkisins á
valdbeitingu, persónuvernd og svo
mætti lengi telja.
Ybbinn er auk þess oftar en ekki
andsnúninn kristni og gyðingdómi
(en telur glæpsamlegt að gagnrýna
önnur trúarbrögð). Nýi rétttrúnaður-
inn á að koma í staðinn enda tekur
hann oft á sig einkenni sértrúarsafn-
aðar.
Þessu fylgir andstaða við gamlar
og góðar hefðir og löngun til að end-
urskrifa söguna. Þá skal allt dæmt
eftir nýjustu útgáfu rétttrúnaðarregl-
unnar, samfélög liðinna alda og fólkið
sem tilheyrði þeim.
Mest er þó andúðin á nútíma-
samfélagi sem að undanförnu hefur
verið skilgreint sem hið versta sem
sögur fara af m.a. með tilliti til jafn-
réttis, misskiptingar, kynþáttahyggju
o.s.frv. Raunin er þó þveröfug. Vest-
ræn samfélög hafa náð meiri árangri
á þessum sviðum en nokkur dæmi
eru um og áframhaldandi framfarir
byggjast á því að við gerum okkur
grein fyrir því að árangurinn kom
ekki af sjálfum sér. Hann er afleiðing
erfiðis og átaka um aldir og árþús-
und.
Framtíðaráhrif
Þegar öllu er á botninn hvolft
byggist ybbahreyfingin á sömu áhrif-
um og birtast hjá öllum öfga-
samtökum og afleiðingarnar verða
þær sömu. Hópur fólks skilgreinir
vald sitt út frá því að segjast mál-
svarar hópa sem hallar á og telur að
málstaðurinn réttlæti brotthvarf frá
reyndum grundvallargildum. Á end-
anum étur þó byltingin börnin sín.
Ybbar hafa verið með okkur lengur
en Covid og munu eflaust smita út frá
sér löngu eftir að sá faraldur er úr
sögunni. Við munum því þurfa að
læra að lifa með ybbunum og reyna
að forðast smit. Það getur verið erfitt
þegar ríkið ver milljörðum í mark-
vissa útbreiðslu faraldursins. En það
má ekki gefast upp. Áframhaldandi
framfarir vestrænnar siðmenningar
velta á því.
Ybbar
Eftir Sigmund Dav-
íð Gunnlaugsson
»Á endanum étur þó
byltingin börnin sín.
Sigmundur Davíð
Gunnlaugsson
Höfundur er formaður Miðflokksins.
Landbúnaður á Ís-
landi stendur á kross-
götum og hefur gert í
þó nokkur ár. Neyslu-
breytingar almenn-
ings, aukin alþjóðleg
sem og innlend sam-
keppni og breyttur
ríkisstuðningur (minni
beinn framleiðslu-
stuðningur) hafa vald-
ið lægri tekjum á
framleiðslueiningu hjá
bændum. Á móti hafa vaxandi
ferðamannafjöldi, nýsköpun í störf-
um á landsbyggðinni og stærri bú
vegið á móti. Mikill stuðningur
landsmanna er við innlenda fram-
leiðslu – enda er hún hágæðavara,
hrein og ómenguð. Þá hefur aukin
krafa um minna kolefnisfótspor,
minni lyfjanotkun, meiri sjálfbærni
og meiri hollustu ýtt undir fram-
leiðslu íslenskra bænda. Ljóst er þó
að gera þarf betur. Ríkisstjórnin
hefur tekið á nokkrum þeim þáttum
sem munu ýta undir jákvæða þróun
– en nefna má fleiri. Í þessari grein
verður tæpt á nokkrum þeirra.
Samstarf afurðastöðva
Í þó nokkur ár hefur það blasað
við að litlar afurðastöðvar í kjöti
mega sín lítils í alþjóðlegri sam-
keppni við mun stærri aðila – hvort
sem er innanlands eða á erlendum
mörkuðum. Því er lífsnauðsynlegt
að heimila afurðastöðvunum sam-
starf – ekki ósvipað og heimilt er í
mjólkuriðnaðinum. Nýverið lýsti
ríkisstjórnin vilja sínum til að fara
þá leið og auka þar
með hagkvæmni og
skilvirkni í greininni, í
yfirlýsingu sinni vegna
endurskoðunarákvæðis
lífskjarasamninganna.
Fyrirmyndir má sækja
til mjólkuriðnaðarins
eða sjávarútvegs fyrri
tíma og samstarfs fyr-
irtækja undir merkjum
SÍS, SÍF og SH svo
dæmi séu tekin. Einnig
hafa þingmenn Fram-
sóknar lagt fram slíkt
mál á liðnum þingum.
Frelsi til heimavinnslu
Samhliða breytingum hjá afurða-
stöðvunum er mjög mikilvægt að
auka frelsi bóndans til athafna og
tengja hann betur markaðsstarfinu.
Í því skyni á að heimila örslátrun
og minni sláturhús með heima-
vinnslu. Á bak við slíka lagabreyt-
ingu þarf að liggja jákvætt áhættu-
mat sambærilegt við það sem
Matvælaöryggisstofnun Þýska-
lands, með Íslandsvininn Dr. Andr-
eas Hensel í broddi fylkingar, gerði
þegar heimiluð var heimaslátrun og
nærmarkaðssala á lömbum/
lambakjöti í Þýskalandi fyrir nokkr-
um árum. Í kjölfar áhættumats á
lambaslátrun ætti að fara í sam-
bærilegt verkefni varðandi ungn-
autaslátrun með sama markmið,
þ.e.a.s. heimila örsláturhús með
ungneyti. Það sama er hægt að
gera í mjólkurframleiðslunni. Vax-
andi áhugi er á að kaupa mjólk
beint frá bónda og nútímatækni
gerir það kleift að vera með geril-
sneyðingu við afgreiðslu.
Einnig þarf að styrkja nýsköpun
og markaðsþekkingu hjá hinum al-
menna bónda. Það er mikill áhugi
hjá bændum en einnig almenningi á
að versla „beint frá býli“. Ríkis-
stjórnin hefur þess vegna stóraukið
fjármagn til nýsköpunar með stofn-
un matvælasjóðs. Þar eru tækifæri
fyrir framsækið fólk til sveita.
Tollasamningar skoðaðir
Fyrirkomulag tollverndar er mik-
ilvægur þáttur í starfskjörum
bænda. Innan stjórnkerfisins hefur
verið unnið að úttekt (sbr. þings-
ályktun 1678-149, aðgerðaáætlun í
17 liðum, um hrátt kjöt, o.fl.).
Vinnunni hefur seinkað, átti að vera
lokið í desember 2019 en liggur
vonandi fyrir von bráðar enda
væntanlega ein af forsendum þeirr-
ar stefnumótunar sem er í gangi.
Í kjölfar tollasamninga við ESB
er mikilvægt að fara yfir hvernig
eftirliti er háttað með framkvæmd
þeirra. Þar undir er útfærsla út-
boða – tollvernd er til að jafna mun
milli innlendrar framleiðslu og er-
lendrar – og þess vegna ætti mark-
mið útfærslunnar að vera að vernda
innlenda framleiðslu.
Eftirlitið þarf að virka. Þær frétt-
ir berast þessi misserin að þar sé
allt í skötulíki. Innflutnings-
fyrirtækin komist upp með að
brjóta tollasamninginn með rangri
flokkun á vörum, jafnvel svo árum
skipti. Afleiðingin eru undanskot á
tollum, jafnvel svo nemur hundr-
uðum milljóna, án þess að nokkur
eftirlits- og ábyrgðaraðili bregðist
við. Það er ekki hægt að sætta sig
við að samningar séu brotnir, þann-
ig skekkist samkeppni við bændur,
samkeppni milli fyrirtækja sem
halda sig innan laga og hinna sem
svíkjast um að greiða opinber gjöld
og snuða þannig almenning beint.
Þetta þarf að rannsaka.
Að auki hefur orðið forsendu-
brestur eftir að samningurinn
komst á. Annars vegar hafa þeir
sem fóru fram á að samningar yrðu
gerðir, mjólkuriðnaðurinn og
„afurðastöðvar í kjöti“, einhverra
hluta vegna ekki nýtt tækifærin
sem samningurinn skapaði þeim.
Hins vegar er Bretland gengið úr
ESB – eða í þann mund að gera
það. Það er því mín skoðun og til
skoðunar innan ríkistjórnarinnar að
það eigi að segja þessum ESB-
tollasamningi upp.
Lýðheilsa og öryggi
Ein stærsta áskorun samtímans
og þar með framtíðarinnar er sjálf-
bær matvælaframleiðsla sem trygg-
ir annars vegar örugg matvæli og
hins vegar nægjanlegan mat handa
sífellt fleira fólki án þess að ganga á
auðlindir jarðar. Víða um heim eru
framleidd matvæli sem hvorugt
standast, þ.e.a.s. eru ágeng í auð-
lindanýtingu (menga, spilla landi/
vatni) og eru menguð/spillt sjálf.
Þannig er þauleldi (svín, fuglar,
naut) víða þannig að afurðirnar eru
salmonellusmitaðar, kamfýlubakt-
eríusmitaðar og í vaxandi mæli með
bakteríur sem þola öll venjuleg
sýklalyf. Almennt má segja að allur
heimurinn glími við þessi vandamál
– þó mismikið. Ísland og Noregur
skera sig þó úr – staðan í þessum
löndum er mjög góð og Svíþjóð og
Finnland skammt þar fyrir aftan.
Enda er tíðni matarsýkinga hér-
lendis mjög lág í alþjóðlegum sam-
anburði og þ.a.l. kostnaður við slík
leiðindi lágur hérlendis. Staðan er
víða mjög slæm – t.a.m. víða í Asíu,
Suður- og Austur-Evrópu og Am-
eríku. Þannig er talið að um 50 þús-
und manns látist árlega vegna
sýklalyfjaónæmis bæði í Bandaríkj-
unum og Evrópu. Og um 2050 muni
jafnmargir látast vegna sýkla-
lyfjaónæmis og af völdum krabba-
meins.
Staðan á Íslandi er því eftirsókn-
arverð með hrein og örugg matvæli,
gnægð af hreinu hágæðavatni og
loftgæði eins og þau gerast best. Í
þessu felast mikil lífsgæði.
En hvernig tryggjum við örugg-
an aðgang að innlendum mat-
vælum? Það þarf augljóslega að
grípa til í það minnsta þeirra að-
gerða sem nefndar hafa verið til
þess að bæta afkomu bænda. Svo
höfum við val. Ríkisstjórnin styður
við frumkvæði um að velja íslenskt.
Átakið „Láttu það ganga“ er gott
og gilt, styður við innlenda fram-
leiðslu og skapar störf. Regluverkið
um upprunamerkingar þarf að vera
skýrara. Að einhverju leyti er fram-
tíð landbúnaðar í höndum hvers og
eins. Ef við viljum fá öruggan,
ómengaðan og hollan mat á borðið –
fyrir börnin okkar og foreldra sem
og okkur sjálf – þá eigum við að
geta gert kröfu í versluninni, á veit-
ingastaðnum og mötuneytinu um
upprunamerkingar. Við höfum val.
Íslenskt – já takk.
Landbúnaður – hvað er til ráða?
Eftir Sigurð Inga
Jóhannsson
Sigurður Ingi Jóhanns-
son
»Mikill stuðningur
landsmanna er við
innlenda framleiðslu.
Höfundur er formaður Framsóknar-
flokksins og samgöngu- og sveitar-
stjórnarráðherra.