Morgunblaðið - Sunnudagur - 04.10.2020, Síða 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4.10. 2020
þegar ég er að tala í þá veru, þá er það ekki að-
eins vegna þess að ég sé með einhvern hatt,
heldur sem manneskja hægra megin við miðju,
sannfærð um að Ísland eigi allt undir teng-
ingum við umheiminn, sem við verðum að
verja og treysta. Að við gleymum ekki hinu, að
fólk á auðvitað að halda ferðafrelsi sínu og geta
farið milli landa eins hindrunarlaust og hægt
er.“
Varstu sem sagt á móti hertum sóttvarna-
aðgerðum við komuna til landsins?
„Ég varð auðvitað fyrir vonbrigðum með að
við þyrftum að grípa til þeirra, en þar með er
ekki sagt að mér finnist þær ákvarðanir ekki
eiga rétt á sér. Ég er bara að segja að við meg-
um ekki gleyma því hver leiðarljósin eiga að
vera. Við megum nefnilega ekki venjast þessu
ástandi. Það væri hið versta sem gæti gerst, að
við förum að líta á það sem sjálfsagðan hlut að
við höfum lokað að okkur.“
Finnst þér koma til greina að auka skyldur
ferðaþjónustunnar að þessu leyti, t.d. að flug-
félög þurfi að ganga úr skugga um að farþegar
hafi farið í skimun skömmu fyrir brottför eða
að gistihús fylgist með því að sóttkví sé virt?
„Já, mér finnst það alveg sjálfsagt mál. Þar
hefur ferðaþjónustan mikilvægu hlutverki að
gegna. Kröfur á hana munu vafalaust aukast
að þessu leyti og mögulega til langframa. Ég
veit ekki betur en að ferðaþjónustan sé tilbúin
í það verkefni og líti á það sem skyldu sína.
Ekki aðeins vegna samfélagslegrar ábyrgðar
og skynsemi, heldur vegna þess að enginn á
meira undir því en hún að þessir hlutir séu í
lagi, að ferðamenn vilji koma hingað og dvelja í
góðu yfirlæti og fullvissu þess að hér séu öflug-
ar sóttvarnir. Mér hefur skilist að ferðaþjón-
ustan sé ekki aðeins til í þetta, hún sækist
beinlínis eftir því.“
Markaðslögmálin ekki
tekin úr sambandi
Þú nefndir að það skipti máli að það væri
áfram kveikt á ferðaþjónustunni, en skiptir
máli hverjir eiga hana? Má þetta ekki bara
rúlla og nýir eigendur taka við? Það er ekki
eins og hótelin séu að fara eitthvað og eftir-
spurn eftir flugvélum er minni en engin.
„Þetta er aftur spurning um jafnvægi, sem
er ekkert auðvelt að finna. Það er ekki sjálf-
stætt markmið að bjarga öllum fyrirtækjum í
ferðaþjónustu og ríkið getur ekki hlaupið til og
bjargað því öllu og hverju sem er. Þrátt fyrir
að þetta séu „fordæmalausir tímar“ og staða
sem enginn gat búið sig undir, þá er það ekki
þannig að við eigum að taka bara markaðs-
lögmálin úr sambandi. Það er óhjákvæmilegt í
öllum sveiflum að fyrirtæki koma og fara og
þannig á það að vera. Það gerist líka í svona
áföllum, en aðgerðir okkar hafa miðast við
tvennt. Annars vegar að koma í veg fyrir að
verðmæti og atvinna glatist að óþörfu í þessari
vonandi skömmu dýfu, og hins vegar að koma
til móts við fólk og fyrirtæki sem eru að lenda í
vandræðum beinlínis vegna sóttvarnaaðgerða
stjórnvalda, geta ekki sinnt vinnu sinni eða eru
bjargirnar bannaðar að öðru leyti.“
En kynni þá ekki að vera réttara að horfa til
almennari ráða frekar en sértækari? Til dæm-
is varðandi lækkun tryggingagjalds, sem væri
sérstaklega til þess fallið að auðvelda eðlilegan
flutning á vinnuafli?
„Jú og nei. Ég er sammála formanni Sjálf-
stæðisflokksins um að það verði að líta til þess
hvað tryggingagjaldið er að fjármagna. Vilji
fólk lækka það, eins og færa má góð rök fyrir,
þá verður það um leið að tilgreina hvað annað
það vilji þá minnka fjárveitingar til. Ég er tals-
maður þess að við lækkum skatta enn frekar
en við höfum þegar gert. En tryggingagjaldið
hefur ákveðið hlutverk, ef fólk vill lækka það
mikið, þá verður það líka að svara því hvaða út-
gjöld þaðan eigi að lækka, úr hvaða réttindum
fólks eigi að draga.“
Nýsköpun í ríkisrekstri
Svo við megum vænta frekari skattalækkana?
„Það er stefna okkar sjálfstæðismanna og
ég held að við eigum ýmsa möguleika til þess
að hagræða í rekstri og minnka rekstrar-
útgjöld. Það snýst ekki aðeins um að lækka
ríkisútgjöldin, heldur líka um það að bæta rík-
isreksturinn og búa til betra, skilvirkara og
notendavænna ríkiskerfi. Við getum rekið
kerfið betur og það er mikið af verkefnum hjá
hinu opinbera, sem við þurfum einfaldlega
ekki að sinna.
Ég get tekið dæmi héðan úr ráðuneytinu
um þau áform að leggja niður Nýsköpunar-
miðstöð. Þetta er stofnun sem hefur ekkert
lögbundið stjórnsýsluhlutverk, fær árlega
700 milljónir króna af fjárlögum og hefur auk
þess sértekjur. Þar inni hafa verið ýmis verk-
efni, sem eiga fyllilega rétt á sér, en við get-
um fundið þeim betri farveg annars staðar.
Þetta má gera um leið og það sparast 350
milljónir í ríkisútgjöldum.
Þetta er í sjálfu sér ekkert risamál, en ég
minnist þess samt ekki að þetta hafi áður ver-
ið gert með þessum hætti. Og það snýst ekki
aðeins um sparnað, heldur erum við að stuðla
að því að nýsköpunarumhverfið sé nógu
sterkt til þess að einstaklingar og hugvit
þeirra njóti sín. Opinber stofnun getur verið
mikilvæg í því, en þessi verkefni voru að mínu
mati nytsamleg en ekki nauðsynleg.“
Og verður nýsköpunin sterkari eftir?
„Þetta gerist ekki í tómarúmi. Við erum að
koma á fót Kríu, sprota- og nýsköpunarsjóði,
við erum að hækka endurgreiðsluhlutfall
rannsókna og þróunar og við erum að breyta
lögum svo lífeyrissjóðir geti tekið virkari þátt
í vísissjóðum, sem allt styrkir nýsköpunina.
Auðvitað hefði verið auðveldara að láta gamla
kerfið bara malla áfram, en til hvaða gagns?
Okkur hættir mikið til þess að hlaða ofan á
það sem fyrir er, að svara nýjum áskorunum
með nýjum stofnunum og leiðum, en gleym-
um að spyrja hvort það megi þá ekki; eigi
ekki að hætta einhverju af því sem var fyrir
og nýtist ekki í breyttu umhverfi. Það á ekki
aðeins við um stofnanir hins opinbera, það
þarf líka að spyrja hvort eitthvað af reglu-
verkinu sé þá ekki orðið óþarft, hvort það
megi ekki afleggja einhver leyfi eða hvort
einhver verkefni séu ekki orðin ónauðsyn-
leg.“
Regluverkið grisjað
En við höfum heyrt áður talað um regluverk-
ið og leyfin. Er ekki hægt að breyta þessu eða
fer embættismannakerfið ekki að leiðbein-
ingu stjórnmálanna?
„Ég get vel tekið undir að kerfið getur ver-
ið þungt í vöfum og oft allt of erfitt fyrir bæði
fólk og fyrirtæki að komast í gegnum það
með sín erindi. Þar eigum við mikið verk að
vinna, en við erum samt komin á rekspöl með
rafræna stjórnsýslu og hún mun verða lykill-
inn að því að gera kerfið einfaldara, auðskilj-
anlegra og betra. Kerfi sem er fyrir fólkið en
ekki öfugt.“
Jú jú, en það miðar nú hægt.
„En miðar samt. Við fórum t.d. í verkefni
með OECD um endurskoðun og einföldun á
regluverki, þar sem við völdum byggingar-
iðnað og ferðaþjónustu. Verkefnið er tvíþætt,
annars vegar að finna óþarfa hindranir í
regluverkinu og hins vegar að fræða stjórn-
kerfið með það fyrir augum að við búum ekki
til óþarflega flókið og íþyngjandi regluverk.
Þetta kynnum við nánar í næstu viku og
þar verða ýmsar áhugaverðar tillögur. Ég
veit að það er viðkvæmt að ræða um lög-
vernduð starfsheiti, en hér á Íslandi erum við
komin út úr öllu korti hvað fjölda þeirra varð-
ar og eins er ferillinn frá sveinsprófi til meist-
arabréfs orðinn meiriháttar samkeppn-
ishindrun. Að ógleymdum öllum leyfunum,
gjöldunum og öðru slíku, sem að mati OECD
er margt hreinasti óþarfi. Það held ég að
verði mjög þörf umræða þegar við förum svo í
að breyta kerfinu og gera það betra á þessum
sviðum og vonandi öðrum að fenginni þeirri
reynslu. Þetta er ekki verkefni sem við klár-
um, heldur er það upphaf nýrrar nálgunar og
nýrra vinnubragða.“
Þið hafið þá nóg fyrir stafni?
„Þetta verkefni fer ekkert frá okkur. Við
þurfum að vera með kerfið í sífelldri endur-
skoðun, það á við um allar ríkisstjórnir. Eða á
að eiga við um þær allar. En það er ekkert
auðvelt, sérstaklega ekki í hinu pólitíska sam-
hengi. Það er mjög sérstakt, að um leið og
maður færir í tal hvort við getum ekki betur,
hvort við getum ekki farið betur með fjár-
muni almennings, hvort forgangsröðin sé
rétt, þá koma strax raddirnar sem segja
„kemur hérna hægrimaðurinn boðandi blóð-
ugan niðurskurð“ og eitthvert svona suð. Ég
er einfaldlega að tala um að kerfið sé betra og
að það þjónusti almenning betur. Ég er að tala
um uppskurð, ekki niðurskurð.
Þegar við horfum á þessi stóru opinberu
kerfi okkar – velferðarkerfið, heilbrigðis-
kerfið, þjónustu við eldri borgara, fólk með
fötlun og þá sem þurfa aðstoð – þá taka þau
meira en helminginn af því sem fer úr ríkis-
kassanum á hverju ári. Það er alveg sama á
hvaða mælikvarða er litið, að þá er Ísland
ávallt í fremstu röð í heiminum hvað velferðina
áhrærir. Það eru mikil lífsgæði. En við stönd-
um ekki undir því, ekki nú og ekki til fram-
tíðar, nema við stóraukum nýsköpun og verð-
mætasköpun. Og þá þurfum við líka nýsköpun
inni í þessum kerfum. Svo þegar ég tala fyrir
nýsköpun, þá er það ekki aðeins vegna þess að
ég er nýsköpunarráðherra, ekki vegna þess að
það er til pólitískra vinsælda fallið að tala um
nýsköpun, heldur kannski miklu fremur vegna
þess að það er langöflugasta leiðin til að auka
verðmætasköpun á Íslandi og það á velflestum
sviðum þjóðlífsins. Í mínum huga snýst ný-
sköpun um að veðja á einstaklinginn, hugvit
hans og sköpunarkraft, sem er uppspretta
verðmætasköpunar í landinu og þess vegna
þurfum við að tryggja að fólk geti notið at-
hafnafrelsis og framtakssemi sinnar. Það er
gott fyrir einstaklinginn, en það er ekki síður
gott fyrir okkur öll.“
Þarf þá ekki einhverja mælikvarða inn í
kerfin, þannig að ábati og ávinningur breyt-
inga sé ljós, hvar er verið að sóa kröftum og
þar fram eftir götum? Og er það hægt í frekar
gamaldags skrifræði? Fyrir þig sem atvinnu-
málaráðherra hlýtur að vera skelfilegt að sjá
hvergi vöxt í atvinnulífinu nema hjá hinu opin-
bera.
„Það má brjóta þetta upp og blanda meiru
saman. Þannig að fólk sem er með framúrskar-
andi lausnir á sviði heilbrigðistækni, velferð-
arþjónustu eða menntunar finni farveg fyrir
þær til hins opinbera, sem þarf svo sannarlega
á þeim að halda. Það mun bæta þjónustuna og
svo vill svo til að nýjungarnar hafa iðulega
lægri kostnað í för með sér. En það sem er
hugsanlega mest um vert er að það eykur val
okkar um þá þjónustu sem við þurfum og eig-
um rétt á.“
Álver í uppnámi
En það er fleira en ferðaþjónustan og nýsköp-
unin, við sjáum að stóriðjan er líka í uppnámi
og alls ekki ólíklegt að Rio Tinto ákveði ein-
faldlega að loka álverinu í Straumsvík. Ekki
einfaldar það starfið?
„Stóriðja er ein af þessum höfuðstoðum ís-
lensks atvinnulífs og hagkerfis. Þar verða til
miklar gjaldeyristekjur og þar liggja mörg
störf. Það er stoð sem við viljum halda og að sé
lífvænleg á Íslandi og þróist með breyttu um-
hverfi. Staðan í Evrópu er hins vegar sú að þar
fækkar álverum óðum og þau hafa verið að
flytjast til Kína. Framleiðslan þar er með allt
öðrum hætti, en þrátt fyrir allt tal um hreina
orku, þá verður ekki séð að markaðir hirði um
það hvernig álið verður til, hvort það er fram-
leitt með hreinni og endurnýjanlegri orku eða
reykspúandi brúnkolabruna.
Það yrði mikið högg ef álverinu í Straumsvík
yrði lokað, en þar er einfaldlega í gangi samtal
milli Rio Tinto og Landsvirkjunar.“
Þurfið þið stjórnmálamennirnir ekki að
stíga þar inn?
„Ég tel að það væri til bóta ef samningur
þeirra yrði birtur, svo við getum tekið afstöðu
til hans. Rio Tinto er til í að greina frá orku-
verðinu, en Landsvirkjun vill birta samninginn
allan, svo taka megi afstöðu til hans í heild. Ég
tek undir það með Landsvirkjun, því þar er
fleira sem máli skiptir en orkuverðið eitt. En
þá erum við kannski farin að nálgast aðra og
stærri umræðu um raforkumarkaðinn í heild,
orkuöryggi og breytt umhverfi með áhrifum
orkuskipta. Þetta kristallast í orkustefnu fyrir
Ísland til ársins 2050, sem við kynntum fyrir
helgi, og ég sé ótal sóknarfæri í þessum mála-
flokki þrátt fyrir augljósar áskoranir líka.“
Fjaðrafok á félagsmiðlum
En víkjum talinu að þér. Þú hefur orð á þér
fyrir vinnusemi og öryggi, en síðan birtist
mynd af þér og vinkonunum á félagsmiðlum,
sem olli nokkru fjaðrafoki.
„Já, hún var taktlaus og mistök, svona eftir
á að hyggja. Myndmálið var þannig og tíma-
Þórdís Kolbrún á
ráðherraskristof-
unni við Skúlagötu.