Morgunblaðið - Sunnudagur - 22.11.2020, Blaðsíða 18

18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22.11. 2020
BÆKUR
Ó
líkt Lilu og Lenù, sem berjast í ára-
tugi til að finna frelsi, nær Giov-
anna, söguhetja Lygalífs fullorð-
inna, að tryggja sitt frelsi nokkuð
auðveldlega. Er saga hennar eins-
dæmi eða er þetta breyting sem varð á milli kyn-
slóða? Király Kinga Júlia þýðandi, Ungverjalandi.
„Giovanna elst upp í allt öðru umhverfi en
Lila og Lenù. Hún hefur hlotið afar haldgóða
veraldlega menntun. Foreldrar hennar, bæði
kennarar, vænta þess að dóttir þeirra verði
menntuð og virðuleg, frjáls og sjálfstæð kona.
En lítið atvik spillir gangverkinu sem var hann-
að fyrir hana og hún fer að sjá sjálfa sig sem
gallaða vöru úr fölsku umhverfi. Full örvænt-
ingar byrjar hún að krukka í uppeldið á sjálfri
sér, líkt og hún vilji afmá það, skera það burt svo
ekkert verði eftir nema hennar sanna líkamlega
sjálf. Lenù og Lila reyna líka að losa sig við upp-
runann, en á meðan þær þurfa með miklum erf-
iðismunum að koma sér upp sínum eigin verk-
færum til þess að brjótast undan fátækt í
eiginlegri og óeiginlegri merkingu finnur Giov-
anna þessi sömu verkfæri heima hjá sér, tilbúin
til notkunar gegn þeim heimi sem útvegaði
henni þau. Hún er nú þegar vel vopnuð fyrir
uppreisn sína og er því snögg og ákveðin. En að
henda sínu mótaða „sjálfi“ í óreiðuna getur verið
hættulegt. Maður getur ekki skipt eigin móti út
fyrir annað sem virðist passa betur án þess að
taka áhættuna á að finna sjálfan sig ekki aftur.“
— Í samanburði við kvenpersónurnar virðast karl-
persónur Ferrante frekar einfaldar eða litlausar. Er
einhver þessara karlpersóna jákvæðari en aðrar?
Jiwoo Kim þýðandi, Suður-Kóreu.
„Enzo. Ég kann vel við karlmenn sem nota
styrk sinn á bak við tjöldin til þess að létta
manni lífið – án málalenginga, án tilfinninga, án
þess að búast við einhverju í staðinn. Raunveru-
legur skilningur á konum er að mínu mati helsta
gáfumerki karlmanna ásamt getu þeirra til að
elska. Þetta eru sjaldgæfir eiginleikar. Mig
langar ekki að eyða orðum hér um grófa, ofbeld-
isfulla menn sem birtast nú einna helst í gervi
dónalegra ágengra karla sem sjást á samfélags-
miðlum og í sjónvarpinu. Ég tel gagnlegra að
tala um siðmenntaða karlmenn, félaga okkar í
starfi og námi. Meirihluti þeirra heldur áfram
að koma fram við okkur eins og við séum aðlað-
andi dýrategund og
hrósa sjálfum sér fyrir
að veita okkur örlitla
athygli. Lítill hluti
þeirra hefur lært yf-
irborðskennda formúlu
um að verða „vinir
kvenna“ og eru viljugir
við að útskýra hvernig
þær eiga að komast af,
en um leið og þær út-
skýra fyrir þeim að
þær þurfi að komast af
upp á eigin spýtur molnar fágaða skelin utan af
þeim og í ljós kemur gamli óbærilegi litli kall-
inn. Svarið er því nei, það þyrfti að endur-
mennta alla karlkyns uppfræðara upp á nýtt.
Sem stendur er Enzo, þolinmóði förunautur
Lilu, sá eini sem ég treysti. En jafnvel karlmenn
eins og hann geta auðvitað misst þolinmæðina
og farið, en hann myndi þá að minnsta kosti
skilja eftir sig góða minningu.“
— Að hve miklu leyti getur einstaklingur endur-
skilgreint sjálfan sig fjarri uppruna sínum? Esty Brez-
ner bóksali, Ísrael.
„Ég vil byrja á að taka fram að það að fara
þýðir ekki endilega svik við uppruna sinn. Frek-
ar myndi ég segja að við þurfum að fara til þess
að geta skilið upprunann og látið hann verða
hluta af þroskaferli okkar. Þegar við erum á
flækingi umbreytum við líkömum okkar í þétt-
skipuð vöruhús. Nýir hlutir þrengja að þeim
sem fyrir voru, breyta þeim með því að samein-
ast þeim, blandast. Sjálf vegum við salt á milli
ýmissa tilvera, stundum auðgar það sjálfsmynd
okkar og stundum veikir það hana. En fæðing-
arstaður okkar haggast ekki. Hann er jarðveg-
urinn sem uppruni okkar stendur á, þar not-
uðum við skynfærin okkar fyrst, ímyndunar-
aflið, tjáðum okkur í fyrsta sinn. Því styrkari
sem þessi jarðvegur reynist okkur því fjöl-
breyttari verða upplifanir okkar annars staðar.
Napólí myndi ekki vera mín eina sanna borg ef
ég hefði ekki uppgötvað fljótlega, á öðrum stöð-
um, með öðru fólki, að það var þar, og aðeins
þar, sem ég byrjaði feimnislega að segja „ég“
við sjálfa mig.“
— Í skáldsögum þínum eru samböndin á milli
kvenna og karla, að mestu leyti, óhamingjusöm.
Hefðirðu áhuga á að skrifa um tiltölulega „ham-
ingjusöm“ sambönd milli karls og konu? Eða væri
erfitt að gera það á sannfærandi hátt? Ana Badurina
þýðandi, Króatía.
„Það sem ekki er sannfærandi í bókmenntum
er oft afleiðing af ritstýrðum lestri á raunveru-
leikanum. Ég er ekki ein af þeim sem trúir því
að hamingjan hefjist þegar sagan endar (ég er
að hugsa um formúluna „og þau lifðu hamingju-
söm til æviloka“). Það er vissulega hægt að lýsa
hamingjusömu pari, ég hef þekkt mörg. Einu
sinni skrifaði ég meira að segja sögu þar sem
óhamingjusöm kona ákvað að hefja rannsókn,
rétt eins og í leynilögreglusögu, á hamingju-
sömu hjónabandi aldraðra foreldra sinna. Ég vil
ekki þreyta þig með framvindu þeirrar sögu. Ég
ætla bara að segja að þú hittir naglann ágæt-
lega á höfuðið með því að segja „tiltölulega
„hamingjusömu“ sambandi milli karls og konu“.
Ég tel að hægt sé að skrifa um hamingjuna, en
eingöngu ef þetta „tiltölulega“ er haft í jöfnunni
og ef ástæða gæsalappanna sem þú hefur sett
utan um „hamingjuna“ sé skoðuð.“
— Á hvern hátt hefur Ítalía mótað þig sem höfund?
Audrey Martel bóksali, Kanada.
„Mikilvægur hluti reynslu minnar gerðist
hér, á Ítalíu. Það sem skiptir mig máli er í þessu
landi og upphafið er tungumálið sem ég hef not-
að síðan ég byrjaði að tala, síðan ég byrjaði að
lesa og skrifa. En þegar ég var stelpa þá leiddist
mér hversdagslegur raunveruleikinn. Sögurnar
sem þurfti að segja voru ekki inni á mínu heim-
ili, fyrir utan gluggann minn eða á mínu tungu-
máli eða mállýsku, heldur voru þær á öðrum
stöðum, í Englandi, Frakklandi, Rússlandi,
Bandaríkjunum, Suður-Ameríku og svo fram-
vegis. Ég skrifaði framandi sögur sem útilokuðu
Ítalíu og ítölsk nöfn sem mér virtust óbærileg,
ég var viss um að þau myndu drepa allar sög-
urnar í fæðingu. Bókmenntirnar sem veittu mér
innblástur voru ekki ítalskar og, ef þær voru
ítalskar, náðu þær að sneiða hjá allri ítalskri
stemningu í borgunum, persónunum, mállýsk-
unum. Þetta var barnaleg afstaða, en hún entist
þar til ég var að minnsta kosti tvítug. Þá, þegar
ég virtist vita nokkuð
mikið um þær bók-
menntir sem ég elsk-
aði, byrjaði ég hægt og
rólega að fá áhuga á
þeirri bókmenntahefð
sem landið mitt hefur
upp á að bjóða. Ég
lærði að nota þær bæk-
ur sem höfðu hvað
dýpst áhrif á mig sem
eins konar drifkraft til
þess að skrifa um það
sem mér hafði fundist of staðbundið, of þjóðlegt,
of napólískt, of kvenlægt, of mikið af mér til
þess að vera frásagnarvert. Í dag held ég að
saga gangi upp ef hún getur sagt frá því sem að-
eins þú inniheldur, ef hún kemur sér fyrir á góð-
um stað meðal bóka sem þú elskar, ef þú skrifar
hér og nú, með þann bakgrunn sem þú þekkir
vel, með sérfræðiþekkingu fengna með því að
grafa eftir henni af ástríðu í bókmenntum allra
tíma og allra staða. Hvað sögupersónur varðar
þá er það sami hluturinn: þær eru tómar ef þær
hafa ekki einhvers konar hnút sem herðist
stundum og losnar svo, taum sem þær gætu vilj-
að skera á en þrauka samt.“
— Hvað veitti þér innblástur til þess að skrifa Lygalíf
fullorðinna? Dina Borge bóksali, Noregi.
„Sem ung stúlka var ég mikill lygari og var
oft refsað fyrir að ljúga. Þegar ég var 14 ára,
eftir að hafa upplifað mikla niðurlægingu, ákvað
ég að fullorðnast og hætta að ljúga. En hægt og
rólega komst ég að því að þótt barnslegar lygar
mínar hafi sprottið upp frá ímyndunaraflinu, þá
gátu fullorðnir, sem voru svo mótfallnir lygum,
logið svo auðveldlega að sjálfum sér og öðrum,
líkt og lygin væri grundvallaratriðið sem gæfi
þeim stöðugleika, tilgang, gerði þeim kleift að
þola deilur við nágrannann, að birtast börnum
sínum sem yfirvald heimilisins. Eitthvað við
þessa upplifun úr bernsku veitti mér innblástur
að sögu Giovönnu.“
— Upplifunin af því að lesa Litlar konur var ákaflega
mikilvæg fyrir þær Lilu og Lenù. Hvaða (aðrar)
söguhetjur bókmenntanna höfðu áhrif á þig á þínum
uppvaxtarárum? Stefanie Hetze bóksali, Þýskalandi.
„Til þess að svara þessari spurningu þyrfti ég
að gera langan, og líklega leiðinlegan, lista.
Segjum bara að ég gleypti í mig skáldsögur þar
sem kvenpersónur lifðu erfiðum lífum í grimmi-
legum, óréttlátum heimi. Þær voru í forboðnum
ástarsamböndum og brutu aðrar reglur, þær
sáu drauga. Á aldrinum 12 til 16 ára leitaði ég
áköf að bókum sem höfðu kvenmannsnafn í titil-
inum: Moll Flanders, Jane Eyre, Tess d’Uber-
ville-ættinni, Effie Briest, Frú Bovary, Anna
Karenina. En bókin sem ég las og endurlas í sí-
fellu var Fýkur yfir hæðir. Enn þann dag í dag-
þykir mér einstakt hvernig bókin lýsir ástinni,
blandar góðum og slæmum tilfinningum án
bresta. Catherine er persóna sem þarf að end-
uruppgötva endrum og eins: hún gagnast vel við
skrif til þess að forðast ofurvæmnar kven-
persónur.“
— Af hverju ertu aftur komin til Napólí í þessari
skáldsögu? Gætirðu hugsað þér að skrifa um aðra
staði? Elsa Billund bóksali, Danmörku.
„Maður getur skrifað um hvaða stað sem er,
það sem skiptir hins vegar máli er að þekkja
staðinn fullkomnlega, ef ekki gætu lýsingar orð-
ið yfirborðskenndar. Ég hef komið til margra
staða og skrifað margra blaðsíðna minnis-
punkta. Til dæmis á ég marga punkta um Kaup-
mannahöfn og gæti notað þá í sögu, eins og ég
hef gert með borgina Tórínó, sem ég elska. En
þetta eru staðir sem tilheyra mér ekki og ef ég
skrifa um þá, finnst mér ég vera að eigna mér
staði sem ég hef ekkert tilkall til. Það er öðruvísi
með Napólí. Napólí er nú þegar hluti af mér,
rétt eins og ég er hluti af Napólí. Ég þarf ekki
að leita innsýnar í Napólí, ég hef haft hana frá
fæðingu. Ég skrifa um borgina aftur og aftur til
þess að sjá hana og sjálfa mig, svo Napólí sjái
mig skýrar og skýrar.“
— Samsvarar þú þig við einhverja af aðalpersónum
Napólífjórleiksins eða í nýju bókinni? Monica Lindk-
vist bóksali, Svíþjóð.
„Ég ætla að svara með klisju: allar persónur
bókanna, karlmennirnir þar með taldir, inni-
halda hluta af mér, það er óhjákvæmilegt. Við
getum þekkt líkama annarra vel en eina innra
lífið sem við þekkjum raunverulega er okkar
eigið. Það er nokkuð auðvelt að læra að horfa og
að taka eftir tjáningarfullu látbragði, svip-
brigðum, göngulagi einhvers, talsmáta, merk-
ingarþrungnu augnatilliti. Það er hins vegar
ómögulegt að komast inn í huga annarra: það er
alltaf hætta á að höfundur einfaldi hlutina um
of, eins og kennslubók í sálfræði, og það er nið-
urdrepandi. Við eigum aðeins eigin huga og það
er erfiði að grafa upp úr honum einhvern sann-
leika sem blæs lífi í skáldverk. Það er troðn-
ingur þar inni svo allt rennur saman, árekstrar
og glundroði. Þar af leiðandi verður innra líf
annarra, þegar allt kemur til alls, sjálf bók-
menntaafurðin – alltaf ófullnægjandi (of línu-
legt, of samhæft, of rökrétt) – byggð á ítarlegri
sjálfsgreiningu sem styðst við líflegt ímynd-
unarafl. En þú baðst mig um að benda á per-
sónu sem ég tengi við og á þessari stundu get ég
sagt að ég tengi við ákveðna eiginleika hjá Vitt-
oriu frænku í Lygalífi fullorðinna. Hún er ekki
ég, en það gleður mig sannarlega að vera höf-
undur hennar.“
— Hversu miklu heldurðu að vinátta geti breytt í lífi
okkar? Ioana Zenaida Rotariu bóksali, Rúmeníu.
„Vinur breytir manni ekki, en vinátta getur
knúið hljóðlátar breytingar innra með okkur, í
stöðugri gagnkvæmri viðleitni til aðlögunar.“
— Í fjórðu bók Napólí fjórleiksins minnist þú á
mannlegt ofbeldi sem sameiginlegt alheimsvandamál
og nefnir Arabaheiminn og íslamskan kúltúr: Eig-
inmaður Dede á uppruna að rekja til Írans og sonur
hennar heitir Hamid o.s.frv. Getum við búist við
skáldsögu frá þér um núverandi ástand milli íslams
og hins vestræna heims, sem skoðar fordóma,
hryðjuverk, innflytjendamál og múslimahatur?
Muauia al-Abdulmagid þýðandi, Líbanon.
„Nei, eins og málin standa núna er ólíklegt að
ég muni skrifa um hryðjuverk, fordóma, músl-
imahatur: sögulokum Napólí fjórleiksins var
einfaldlega ætlað að gefa í skyn hversu mikið
sjóndeildarhringur Elenu hefur víkkað með
dætrum hennar, eiginmönnum þeirra, barna-
börnum, hún er ekki lengur að einblína á ná-
grennið heldur á hinn víðfeðma og ógnvænlega
bakgrunn plánetunnar. Hins vegar mun ég
halda áfram að nýta hvert tækifæri til þess að
lýsa yfir hatri mínu á ofbeldi, sérstaklega gegn
þeim sem eru veikastir fyrir, en einnig ofbeldi
hinna veiku gagnvart hinum veiku, og jafnframt
ofbeldi sem er réttlætt eins og óbærilegt eðli
hvers kyns kúgunar gerir.
Mannskepnan er óargadýr sem hefur reynt
að temja sig með trúarbrögðum, varnaðarvítum
hryllilegrar sögu sinnar, með heimspeki, vís-
indum, bókmenntum, tengslum manngæsku og
fegurðar og með því að hemja átök með aðferð-
um sem eru alfarið karllægar, allt frá einvígi yf-
ir í stríð. En fram að þessu hefur niðurstaðan
verið víðtækt form af hræsni: stríð, til dæmis,
inniheldur refsingu fyrir ákveðna glæpi sem
Skrif eru
hnífurinn
sem snýst
í sárinu
Í tilefni af nýútkominn bók Elenu
Ferrante, Lygalífi fullorðinna,
sem kom út um svipað leyti um
allan heim, var völdum þýð-
endum hennar, bóksölum og út-
gefendum víða að boðið að taka
sameiginlegt viðtal við hana, en
Ferrante, sem fer huldu höfði,
veitir annars ekki viðtöl almennt.
’ En hægt og rólega komst égað því að þótt barnslegarlygar mínar hafi sprottið upp fráímyndunaraflinu, þá gátu full-
orðnir, sem voru svo mótfallnir
lygum, logið svo auðveldlega að
sjálfum sér og öðrum, líkt og lyg-
in væri grundvallaratriðið sem
gæfi þeim stöðugleika, tilgang …