Börn og menning - 01.09.1999, Síða 7

BÖRN OG /aENN|N6
sem hópurinn á sameiginlegt, meðal annars
ákveðið gildismat, hefðir og venjur, trúarbrögð, leikir
og listir, matur og drykkur, tákn og merkingar, táknrænt
landslag, saga, pólitík, stofnanir eins og ríki og skóli, og
síðast en ekki síst fjölskyldutengsl. Menning felst frekar
í virkni þessara hluta en innihaldi þeirra, eins og Lauri
Honko bendir á: „Menning er ekki í hlutum,
heldur í því hvernig fólk sér, notar, og hugsar
um hluti.“ 1 Honko segir að við gætum að sama
skapi talað um valbundnar hefðir, hefðakerfi,
sameiginlegar hefðir, o.s.frv., og allt hefði það
nokkurn veginn sömu merkingu og orðið
menning.
Menningarvitund er, samkvæmt Lauri Honko,
þrengri merking menningar. Einhver tiltekinn hluti
sameiginlegra hefða ákveðins hóps er einangraður og
látinn standa sem táknrænn fyrir hópinn í
menningarsamskiptum. Hér getur til dæmis verið um að
ræða tungumál, tónlist, dans, arkitektúr eða sögu. Einnig
gætu það verið tákn, til að mynda fáni, ákveðinn litur,
staður eða nafn. Hvað sem það er þá hefur það táknræna
merkingu fyrir hópinn. Merkingin að baki þessari
tilteknu hefð og tilfinningin sem hún vekur heldur
hópnum saman og styrkir hann. Honko bendir á að oft
er þessi hefð eða þessi tákn hulin eins konar blæju
heilagleika.2
Ekki er hægt að búast við að sérhver íslenskur
einstaklingur þekki alla aðra íslendinga en hann þekkir
þann kjarna, þær sérstöku hefðir og venjur og þau tákn
sem hjálpa okkur að viðhalda samkenndinni. Hann
borðar kæsta skötu á Þorláksmessu — þótt honum
finnist hún full bragðsterk — og fagnar sumri á sama
degi í apríl og aðrir íslendingar — þótt enn falli snjór.
Þessar hefðir eru jafn ómissandi hluti af menningar-
vitund hans og virðingin fyrir íslenska fánanum og
þekkingin á ljóðum Jónasar Hallgrímssonar. Hann deilir
sameiginlegum minningum um fortíð þjóðarinnar með
öðrum íslendingum og telur sig eiga sömu sögu
og þeir, þó svo að þeir þekkist ekki persónulega. Þessi
kvartmilljón manna á norðurhveli jarðar fær sömu
tilfinningu fyrir brjóstið þegar myndin á skjánum sýnir
fegurð ijallahringsins eða titrandi smáblóm á heiði undir
mögnuðu tónaflóði íslenska þjóðsöngsins. Og við
fyllumst sömu réttlætiskennd þegar við heyrum orðin
„vjer mótmælum allir.“
Hvernig er hægt að mæla þessar sameiginlegu
tilfinningar sem bærast innra með okkur? Það er
erfiðleikum bundið að setja einhvers konar mælikvarða á
menningar- eða þjóðernisvitund. Reyndar er hægt að
taka fyrir einstaka þætti, eða hefðir, og sja hvernig þær
endurspeglast í orði, ræðu, umhverfi og athöfnum
nokkurra einstaklinga, bera síðan niðurstöðurnar saman
og sjá hvað endurtekur sig hjá flestum. Með því má að
vissu marki meta hvað þessi einstaklingur á
sameiginlegt með öðrum í sama menningarhópi.
Enginn vafi leikur á því hversu mikilvægt það er
fyrir sérhvern einstakling að finna tengslin við
aðra í þeim hópi sem hann tilheyrir (eða telur sig
tilheyra), svo að sjálfsvitund hans mótist
heilsteypt. Brian Graham segir um sjálfsvitund í
kynningarkafla bókarinnar Modern Europe: Place,
Culture, Identity:
í stuttu máli sagt felur hún í sér gildismat, skoðanir
og langanir, sem við notum til að byggja einfaldan
ramma eða form fyrir samkennd, sem tengir
sjálfið við annað fólk sem hugsar á svipaðan
hátt. Sjálfsvitund er margbrotið fyrirbæri sem felur
í sér ýrniss konar mannlega eiginleika, þ.á.m.
tungumál, trúarbrögð, kynþátt, þjóðerni og
sameiginlega túlkun á fortíðinni.3
Sjálfsvitundin er í stöðugri rnótun og þróun frá
barnsaldri til fúllorðinsára. Flest það sem við upplifum
daglega á lífsleiðinni í samskiptum við umhverfið hefur
áhrif á sjálfsvitund okkar og samkennd með öðru fólki.
Viðkvæmasta mótunarskeið sjálfsvitundar er þó á
barnsaldri þegar hinn ungi einstaklingur er að leita að
festu í lífinu. Smám saman áttar hann sig á sérkennum
þess samfélags sem hann býr í, hvaða hlutverki hann
gegnir í því, hvernig hann tengist öðrum þegnum þess
og hvaða hefðum hann deilir með þeim. Menningar-
vitund hóps á þess vegna stóran þátt í mótun
sjálfsvitundar hvers einstaklings innan hans.
Menningarvitund er ekki fastmótað hugtak, ekki
frekar en sjálfsvitund, heldur er hún stöðugum
breytingum undirorpin. Henni er viðhaldið með þátttöku
einstaklinga í sameiginlegum helgisiðum eða venju-
bundnum athöfnum. Mike Featherstone segir:
Þar er m.a. átt við brúðkaup, jarðarfarir, jól, nýár, og
þátttöku eða virkt áhorf á sérstakar athafnir,
staðbundnar, héraðsbundnar eða á landsvísu (t.d.
konungleg brúðkaup, þjóðhátíðahöld, o.s.frv.) Á
þessar athafnir má líta sem eins konar rafhlöður
1 Lauri Honko, „Studies on tradition and cultural identity: an introduction,“ ARV- Nordic Yearbook of Folklore (42; 1986), bls. 11.
2 Ibid, bls. 11.
3 Brian Graham, „Introduction: Modern Europe: Fractures and Faults,“ í Modern Europe: Place, Culture, Identity , Brian Graham, ritstj. (London: Arnold, 1998), bls. 1.
5