Börn og menning - 01.09.1999, Blaðsíða 8

BÖRN oc /aENN|N6
sem hlaða tilfinningaböndin milli fólks og endur-
nýja yfirbragð heilagleikans. 4 5
Sú athöfn t.d. að horfa á landsleik milli íslands og
Frakklands getur átt mikinn þátt í að binda Islendinga
saman og styrkja ósýnileg bönd milli fólks sem annars
ekki þekkist. Bókmenntir og sameiginlegur sagnaarfur
eiga einnig mjög stóran þátt í að viðhalda menningar-
vitund þjóðarinnar. Að dómi Fred Inglis er menning
„samansafn af sögum sem við segjum hvert öðru um
okkur sjálf.“ Með því að segja hvert öðru sögur af
íslendingum og lesa sögur um Islendinga að fornu og
nýju höldum við stöðugt á lofiti íslenskri menningu. Við
eigum okkar munnmælasögur, þjóðsögur, Islendinga-
sögur, bókmenntir, nýjar og gamlar, Jónas Hallgrímsson
og Halldór Kiljan Laxness. Ásamt mörgu öðru eru
þessar bókmenntir hluti af menningarvitund okkar og
þær endurspegla hana jafnframt svo að úr verður stöðug
hringrás sem byggir á fornum minnum en byrgir sig
ekki gegn innrás ferskra vinda.
Barnabækur eiga sérstaklega stóran þátt í þessari
hringrás menningarvitundar þjóðarinnar. Ef til vill er
ástæðan sú að lesendur þeirra eru á mótunarskeiði og
hugur þeirra er opnari en hinna eldri, sem fyllast
gjarnan meiri efahyggju með árunum. I formála
bókinnar Literature for Children: Contemporary
Criticism bendir Peter Hunt til dæmis á það hversu
stóran hlut breskar barnabókmenntir eiga í bresku
þjóðarsálinni:
Söguhetjurnar Öskubuska, Bangsímon, Galdra-
karlinn frá Oz, Mowgli, Biggles, hin fimm fræknu
og Pétur kanína eru hluti af huga okkar flestra [þ.e.
Breta] og þær tengja okkur ekki aðeins við
barnæskuna og sögusagnir, heldur einnig við
goðsagnir og erkitýpur. 6
Að sama skapi má segja að Gunnar á Hlíðarenda,
Nonni og Manni, Búkolla og Djákninn á Myrká séu
hluti af huga flestra íslendinga. íslenska þjóðarsálin er
samansett úr Eddukvæðum, Islendingasögum, norrænni
goðaffæði, þjóðsögum og ef við erum ekki mjög gömul,
Jóni Oddi og Jóni Bjarna, Emil og Skunda, eða jafnvel
dagbókum Berts. Islenskar þýðingar á erlendum
barnabókum hafa sannarlega einnig átt sinn þátt í að
móta þjóðarsálina á síðastliðnum áratugum. Bækur Enid
Blyton hafa ekki einungis haft áhrif á breskar
barnssálir, heldur líka á okkar ungu sálir. Uppástunga
Alla, vinar Emils í Emil og Skunda eftir Guðmund
Ólafsson, þarfnast engrar útskýringar við: „Kannski
gætum við líka komið upp um glæpamenn og svoleiðis,
eins og í fimmbókunum.“7 Islenskir lesendur sögunnar
vita við hvað er átt með tilvísun í hin fimm fræknu.
Hringrás menningarvitundar getur haldið áfram frá
einni bók til annarrar og síðan koll af kolli. Eitt nærtækt
dæmi sýnir hvernig íslensk verðlaunabók og samnefnd
kvikmynd er orðin hluti af menningarvitund ungra
íslendinga og um leið hluti af þessari hringrás bók-
menntanna. Barnið sem hefur lesið Emil og Skunda (og
flest íslensk börn hafa annaðhvort lesið bókina eða séð
myndina) veit hverju Breki, söguhetja Þóreyjar
Friðbjörnsdóttur í Eplasneplum, er að kvarta yfir við afa
sinn þegar hann segir honum frá sunnudagaskólanum:
En presturinn er nú aðallega að segja okkur söguna
um Emil og Skunda og mér finnst það ekkert mjög
spennandi, því ég á myndina um þá á spólu og
kann söguna afturábak.8
Breki er auðvitað ekki að kvarta yfir bókinni eða
myndinni sem slíkri, enda er um einstaklega góða sögu
að ræða, sögu drengs sem flest íslensk samtímabörn eiga
auðvelt með að finna samkennd með. í augum hans er
hún hins vegar orðin nokkuð margtuggin og þar er ekki
höfundi um að kenna.
Barnabókahöfundur getur höfðað til menningar-
vitundar lesandans á margvíslegan hátt og oft er það
ómeðvitað. íslenskur höfundur sem skrifar fyrir börn
reiknar ekki aðeins með því að lesandinn hafi lesið sömu
bækur og hann, heldur einnig að hann deili þekkingu
hans á íslensku þjóðfélagi, landslagi og menningararfi,
og að lesandinn hafi borðað sama mat, séð sömu
bíómyndir og komið á sömu staði og hann sjálfur. Peter
Hollingdale segir:
Stór hluti hverrar bókar er ekki ritaður af
höfundinum heldur þeim heimi sem höfundurinn
dvelst í. Barnabókahöfundar eru ekki aðeins að
4 Mike Featherstone, „Global and local cultures,“ í Mapping the Futures: Local Cultures, Global Change, ritstj. Jon Bird, Barry Curtis, Tim Putnam, George Robertson og Lisa
Tickner (London: Routledge, 1993), bls. 177.
5 Fred Inglis, Cultural Studies (Oxford: Blackwell, 1993), bls. 181.
6 Peter Hunt, ritstj. „Introduction“ í Literaturefor Children: Contemporary Criticism (London: Routledge, 1992), bls. 1.
7 Guðmundur Ólafsson, Emil ogSkundi (Reykjavík: Vaka, 1986), bls. 10.
8 Þórey Friðbjörnsdóttir, Eplasneplar (Reykjavík: Vaka-Helgafell, 1995), bls. 25.
6