Morgunblaðið - Sunnudagur - 31.01.2021, Side 16

16 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 31.1. 2021
D
eilur hvunndagsins eru misjafn-
lega lífseigar. Þeir sem tóku
virkan þátt í sumum þeirra geta
stundum rifjað þær upp í hópi
samtímamanna í þrengri merk-
ingu orðsins.
Yngra fólk getur hrifist með í þeirri upprifjun, þótt
sumt hljóti að vera framandi og jafnvel óskiljanlegt
og ekki síst hversu mikill tilfinningahiti fylgdi og
þungi í garð þeirra sem höfðu hallað sér að „röngum“
málstað.
Breytt flokkakerfi, ólík barátta
Þeir sem tórað hafa lengi og þrauka enn minnast þess
þegar eldri menn ræddu um pólitísk átök í upphafi
síðustu aldar og teygðu sig stundum yfir aldamótin
þar á undan. Stikkorðin eru framandi: „Ríkisráðs-
fleygurinn“, –Hannes Hafstein og Valtýr Guðmunds-
son þá átakapunktar. Fáum árum síðar „Uppkastið“
þar sem þessir andstæðingar drógu sama taum en
urðu samt undir. Þegar Hannes reynir enn fær um-
ræðan heitið „bræðingurinn“ og loks „grúturinn“. Öll
þessi umræða og skrítin nöfn höfðu þýðingu fyrir
framþróun og lokahnykk baráttu um sjálfstæði og
fullveldi.
Og það má halda því fram, að hvað varðaði úrslit
deilnanna eða útideyfu hafi niðurstaðan að mestu orð-
ið þjóðinni hagfelld þótt helstu fyrirmenni hafi helst
deilt um keisarans skegg. Það er þá að minnsta kosti
ekkert nýtt. En hvað sem því líður eru dæmin mörg
um að sá sem verður undir í dægurslagnum lítur ekki
endilega glaðan pólitískan dag eftir að rimmunni lýk-
ur. Danskur Íslandsráðherra ræður mestu um það
hvort Heimastjórn eða Hafnarstjórn verður ofan á.
Dr. Valtýr sem hafði verið hvað heitastur manna í
umræðunni hverfur hratt til hliðar eftir ósigurinn og
beiskjan leyndi sér ekki (Árni Arason): „Í blaðinu
Þjóðólfi árið 1898 segir að svo sé komið að ekki megi
lesa íslenskt blað um stjórnmál án þess að rekast á
nafn Valtýs Guðmundssonar í annarri hverri línu eða
eitthvað sem nafn hans ber: Valtýsku, Valtýsliða, Val-
týssinna, Valtýsféndur, Valtýsstjórnarbót, Valtýs-
fargan, Valtýsást, Valtýshatur o.s.frv. Þvílík voru
áhrif þessa umdeilda stjórnmálamanns um aldamót-
in. Nokkrum árum síðar var Valtýr orðinn áhrifalaus
og utangarðs í íslenskum stjórnmálum. Á efri árum
skrifaði hann eftirfarandi hugleiðingu sem lýsir von-
brigðum manns með særðan metnað: „En það hefur
sýnt sig, að því meir sem kosningarétturinn er rýmk-
aður því vitlausara er kosið. Þetta er eðlilegt, því ekki
er hægt að ætlast til, að hinir minnst þroskuðu meðal
almúgans geti borið skyn á landsmál. Þetta kemur
hinum pólitísku glömrurum og flautaþyrlum vel, því
þeir geta þá betur blekkt og spilað á tilfinninga-
strengi þessara fáráðlinga með fögrum lofurðum,
sem þeir svo svíkja öll á eftir.“ Valtýr, sem nú var orð-
inn aðdáandi Mussolinis, hafði gjörsamlega misst
trúna á dómgreind kjósenda: „Það eru orðin mestu
vandræði í öllum löndum með þetta blessaða þing-
ræði og kjósendadaður. Það getur aldrei blessast að
láta múginn ráða.“
Gamlir þulir höfðu orðið
Ungum áhugamönnum um stjórnmál og Sjálfstæð-
isflokkinn þá sérstaklega þótti fróðlegt að heyra eldri
flokksmenn og aðra spakvitringa fara á góðri stund
yfir átakamál fyrri tíðar. Þannig var eitt sinn gripið
færi og setið við fótskör Kristjáns Albertssonar út í
París.
Hann mælti sér mót við gesti sína við það horn sem
neðanjarðarlestin hans stoppaði og þegar við höfðum
heilsað gekk hann rösklega í átt að nafntogaðri krá
sem okkur fýsti að sækja. Kristján benti á það helsta
sem bar fyrir augu og væri athyglisvert og það var
fyrst á lokametrunum sem á daginn kom að Kristján
var orðinn blindur! Bæði þar og hér heima síðar lýsti
hann atburðum og samtölum og enginn gat ímyndað
sér annað en að hvert orð væri eins og numið og geymt
úr munni þeirra sem hann nefndi til sögu.
Hafi einhverjir efast um að okkar fornu sögur hafi
getað geymst af öryggi í munnlegri geymd þá hafa þeir
ekki setið við fótskör Kristjáns Albertssonar. Þótt
hlustendur hans hafi ekki verið yfirburðamenn á borð
við Kristján og geti því ekki endurtekið nema brot af
frásögnunum hans eru þeir engu að síður gild heimild
um að þessar samræður hafi verið ógleymanlegar.
Seinna náðist iðulega tóm til að eiga svipaðar stundir
með þeirri kynslóð, sem var á milli hlustenda og þeirra
sem farnir voru.
Þá var einatt farið nákvæmlega yfir sögubúta um
fyrrum leiðtoga „Flokksins“ og var þá hvort tveggja
undir, átökin við andstæðingana og þær snerrur sem
urðu á milli þeirra helstu í hópi innvígðra og eftir atvik-
um fylkinga þeim tengdum.
Fyrra efnið var auðveldara. Því ekki þurfti að gæta
sömu varúðar og margt af umræðuefninu lá fyrir skráð
í bækur og fréttablöð. En hitt efnið var um sumt meira
spennandi enda ekki auðvelt að afla upplýsinga um það
sem þá var rætt með þeim aðferðum sem sagnfræð-
ingar telja fullgildar enda missa þeir óþægilega oft af
bestu bitunum fyrir vikið.
Aldrei auður efsti bekkur
Stjórnskipun landsins hagar því svo til að aldrei verður
með öllu ríkisstjórnarlaust í landinu. En það byggir á
að til eru allmargar formgerðir ríkisstjórna. Sú þeirra
sem tryggir oftast að ríkisstjórnarlaust verði ekki er
„starfsstjórnin“. Minnihlutastjórnir eru næstalgeng-
astar. Svo utanþingsstjórnir. Og loks má nefna þjóð-
stjórnir sem eru a.m.k. til sem kostur.
Þegar seðlabankastjóri kom eins og frægt var haust-
ið 2008 inn á ríkisstjórnarfund upplýsti hann að banka-
kerfið væri komið að fótum fram og sá fyrsti færi núna.
Síðar á fundinum var hann spurður um viðbrögð og í
lok þess svars að þjóðstjórn hefði aldrei verið mynduð í
landinu, en væru einhvern tíma efni til slíks kynni það
að vera núna. Daginn eftir láku ráðherrar þessu út og
sögðu sem staðreynd að viðkomandi hefði bersýnilega
verið að benda á sjálfan sig um forystu hennar! En
með því afhjúpuðu þeir ekki annað en barnalega fá-
kunnáttu sína. Með þjóðstjórn er átt við þingræð-
isstjórn sem allir flokkar eða nánast allir flokkar á Al-
þingi eigi aðild að. Á nefndum ríkisstjórnarfundi var
„utanþingsstjórn“ ekki nefnd, enda hefði enginn styrk-
ur verið að slíkri stjórn við þessar alvarlegu aðstæður.
Ein utanþingsstjórn, þjóðstjórn rædd
Utanþingsstjórn sat alllengi hér á stríðsárunum og við
undirbúning stofnunar lýðveldis og stóð sig vel við það
verkefni. Það er augljóslega ekki heppilegt að ut-
anþingsstjórnir sitji lengi. Starfsstjórnir, sem hafa
misst meirihluta eða vilja til samstarfs, ættu ekki að
sitja lengi og tími þeirra þrengri en utanþingsstjórnar.
Eins og nafnið ber með sér er slík stjórn án þingstyrks
og með tímanum verður sá vandi óþægilegur. Þannig
Nægtarbúr Nýsköp-
unar dugði skammt
’
Síðar á fundinum var hann spurður um
viðbrögð og í lok þess svars að þjóðstjórn
hefði aldrei verið mynduð í landinu, en væru
einhvern tíma efni til slíks kynni það að vera
núna. Daginn eftir láku ráðherrar þessu út og
sögðu sem staðreynd að viðkomandi hefði
bersýnilega verið að benda á sjálfan sig um
forystu hennar! En með því afhjúpuðu þeir
ekki annað en barnalega fákunnáttu sína.
Reykjavíkurbréf29.01.21