Morgunblaðið - 03.07.2021, Blaðsíða 25

Alþingi hefur lokið
störfum á þessu vori,
það líður að því að ég
ljúki þingmennsku fyr-
ir Sjálfstæðisflokkinn
og kosningar til Al-
þingis á næsta leiti.
Mér finnst ekki úr vegi
að fara nokkrum orð-
um um stöðu Sjálf-
stæðisflokksins eins og
hún kemur mér fyrir
sjónir á þessum tímamótum. Það
gæti gagnast flokknum í aðdrag-
anda kosninga. Ég hef fylgst grannt
með flokknum utan frá um margra
áratuga skeið – m.a. vegna starfa
minna á fjölmiðlum – og hef nú átt
þess kost að vera þar „innanbúðar“ í
tæp fimm ár.
Byrjum á að slá því föstu, sem
augljóst er, að Sjálfstæðisflokkurinn
er mikilvægasti stjórnmálaflokkur
þjóðarinnar. Ekki bara vegna þess
að hann hefur um langt skeið verið
langstærstur, heldur líka vegna
þess að hann hefur langlengst og
langoftast allra flokka setið í rík-
isstjórn. Þeim mun þýðingarmeira
er – bæði fyrir flokkinn sjálfan og
raunar þjóðina alla – að fram fari
opinská umræða um stöðu flokksins
og stefnu á hverjum tíma. Að mínu
viti skortir talsvert upp á þetta inn-
an dyra hjá Sjálfstæðisflokknum og
á þeim vettvangi sem ég þekki best
– í þingflokknum – fer fram afar
takmörkuð umræða af þessu tagi.
Mestur tími þingflokksins fer í að
vera hluti af einhvers konar flæði-
línu fyrir frumvörp ríkisstjórn-
arinnar. Bein hirt úr þessu flaki,
ormur úr því næsta og svo áfram
með málið inn í þingið! Sjaldan eða
ekki er tekin umræða á dýptina um
stöðu flokksins og stefnu.
Einnig má til sanns vegar færa að
annáluð hollusta sjálfstæðismanna
við forystumenn sína hafi stundum
þá neikvæðu aukaverkun að opin og
gagnrýnin umræða kafnar eða sofn-
ar og fer þá bara fram sem eitthvert
tuð í lokuðum og þröngum hópum.
Og þá er hætt við að gagnleg holl-
usta breytist í skaðlega meðvirkni.
Það skal þó viðurkennt að línan
þarna á milli getur verið hárfín og
erfitt að fóta sig! Og ég er greinilega
ekki einn um þessar vangaveltur. Í
Morgunblaðsgrein um síðustu helgi
lýsir Styrmir Gunnarsson áhyggjum
af því hvernig komið er fyrir „skoð-
anafrelsi og tjáningarfrelsi“ innan
Sjálfstæðisflokksins.
Staðan
Og hver er þá staða flokksins
núna? Við skulum horfa á hana í
tæplega 50 ára samhengi til að
flækja málin ekki um of. Þrír for-
menn á þessu tímabili eiga það sam-
eiginlegt að hafa leitt flokkinn í
gegnum fernar kosningar. Hinir
tveir leiddu flokkinn aðeins í gegn-
um einar kosningar hvor um sig.
Geir Hallgrímsson leiddi flokkinn í
kosningum 1974, 1978, 1979 og 1983
og að meðaltali hlaut
flokkurinn 37,3% fylgi.
Davíð Oddsson leiddi
flokkinn í kosningum
1991, 1995, 1999 og
2003. Meðaltalsfylgi
37,5%. Bjarni Bene-
diktsson leiddi flokkinn
í kosningum 2009,
2013, 2016 og 2017.
Meðaltalsfylgi 26,2%.
Nú skulum við strax
slá þann varnagla að
árangur eða árangurs-
leysi í kosningum er
ekki formanni flokksins einum að
þakka eða kenna. Og við skulum líka
hafa í huga að Bjarni Benediktsson
tók við flokknum á algjörum grjót-
botni 2009 – þegar stór hluti þjóð-
arinnar virtist reiðubúinn að trúa
því að bankahrunið hefði verið Sjálf-
stæðisflokknum einum að kenna.
Þessi botn mældist í kosningunum
2009 vera 23,7%, sem er minnsta
fylgi sem flokkurinn hefur fengið á
þessu 50 ára tímabili. Flestir Sjálf-
stæðismenn gerðu sér vonir um að
frá þessum botni gæti leiðin ekki
legið annað en upp á við.
Það sem hins vegar gerir stöðu
flokksins grafalvarlega í dag, og er
mikið umhugsunarefni nú í aðdrag-
anda kosninga, er að fylgi flokksins
núna, 12 árum seinna, er að mælast
nákvæmlega það sama og þegar það
skall á botninn 2009. Síðasta Gallup-
könnun mælir fylgið 23,5%; kald-
hæðnislegt að það er nánast upp á
aukastaf það sama og á botninum
2009.
Önnur neikvæð vísbending um
stöðu flokksins er að allir fimm ráð-
herrar hans í ríkisstjórninni mælast
stöðugt í hópi þeirra sex ráðherra
sem minnst ánægja er með og mest
óánægja. Þetta er ekki síst alvarlegt
í ljósi þess að ráðherrar Sjálfstæð-
isflokksins ættu að hafa mest for-
skot í svona mælingum – komandi
frá langstærsta flokknum.
Af hverju?
Byrjum á að velta fyrir okkur
hverjar eru EKKI ástæðurnar fyrir
þessari óviðunandi stöðu Sjálfstæð-
isflokksins. Skýringuna getur ekki
verið að finna einvörðungu í því að
„tímarnir hafa breyst“ eins og
stundum er viðkvæðið. Tímarnir
hafa alltaf breyst en það eitt og sér
á ekki sjálfkrafa að hafa í för með
sér að fylgi Sjálfstæðisflokksins
minnki varanlega um þriðjung. Og
þetta er ekki vegna þess að Sjálf-
stæðisflokkurinn eða ráðherrar
hans hafi staðið sig illa í landsstjórn-
inni á þessum rúma áratug. Þvert á
móti. Flokkurinn leiddi endurreisn-
ina eftir bankahrunið og áður en Co-
vid skall á var efnhagsleg velsæld
þjóðarinnar orðin meiri en hún hef-
ur nokkurn tíma verið í sögunni. Al-
veg sama hvaða mælikvarðar eru
notaðir. Og ekki verður annað sagt
en að efnahagsleg viðspyrna við Co-
vid-kreppunni hafi í öllum aðal-
atriðum tekist vel undir forystu fjár-
málaráðherra. En af hverju er staða
flokksins þá ekki betri en þetta?
Klofningur
Fyrst er auðvitað til að taka að
flokkurinn hefur klofnað; ekki bara
einu sinni heldur í raun tvisvar á
síðustu fimm árum. Beint út úr
Sjálfstæðisflokknum klofnaði Við-
reisn sem bauð fyrst fram 2016 –
fékk 11% fylgi og 7 þingmenn. Mið-
flokkurinn bauð svo fram 2017 og
fékk þá nákvæmlega sama fylgi og
Viðreisn árið áður – 11% og 7 þing-
menn.
En af hverju nefni ég Miðflokkinn
hér – klofnaði hann ekki út úr
Framsóknarflokknum? Jú, en bara
að nafninu til. Framsókn tapaði
engu fylgi og engum þingmanni með
tilkomu Miðflokksins. Sjálfstæð-
isflokkurinn tapaði hins vegar 5
þingmönnum þegar Miðflokkurinn
bauð fyrst fram. Nú er samhengið
auðvitað ekki svo einfalt að Mið-
flokkurinn hafi fengið allt sitt fylgi
frá Sjálfstæðisflokknum – aðrar
hreyfingar og tilfærslur á milli
flokka eru auðvitað í gangi líka. En
þetta er engu að síður „nettó“ nið-
urstaðan: Framsókn tapaði engum
þingmanni til Miðflokksins en Sjálf-
stæðisflokkurinn fimm.
Fyrir utan fylgistapið sem varð
raunin við þennan klofning má segja
að í kjölfarið hafi fylgt ákveðin póli-
tísk sjálfhelda. Sjálfstæðisflokk-
urinn er því miður ekki lengur hin
stóra breiðfylking borgaralegra afla
á Íslandi. Hann rúmar ekki lengur
allt borgarlega sviðið frá frjálslyndi
til íhaldssemi eins og hann hefur
gert allar götur frá stofnun 1929,
einmitt á grunni tveggja flokka –
Frjálslynda flokksins og Íhalds-
flokksins.
Með talsverðri einföldun má segja
að með þessum klofningi hafi brotn-
að af báðum endum Sjálfstæð-
isflokksins; „frjálslyndismegin“ með
Viðreisn og „íhaldsmegin“ með Mið-
flokknum. Þarna á milli vandræðast
flokkurinn núna og veit varla í
hvorn fótinn hann á að stíga.
Hræddur um að ef stigið er í íhalds-
áttátt þá tapist enn meira fylgi
frjálslyndismegin – og öfugt.
Í þessu samhengi öllu mætti hafa
í huga það sem sigursælasti formað-
ur í seinni tíma sögu Sjálfstæð-
isflokksins, Davíð Oddsson, sagði
einu sinni í samtali við mig: Í raun
eru bara bara tveir mælikvarðar á
frammistöðu formanns flokksins á
hverjum tíma; heldur hann flokkn-
um saman – og leiðir hann flokkinn
fram til sigra í kosningum?
Trúverðugleikabrestur
Þá er ég kominn að því sem ég tel
vera, ásamt klofningnum, meg-
inskýringuna á að Sjálfstæð-
isflokknum hefur tekist að leiða
endurreisn á nánast öllu í landinu
frá bankahruni – nema sjálfum sér.
Af hverju flokkurinn hefur ekki get-
að lyft sér um tommu frá þeim botni
sem hann náði í fylgi 2009; og af
hverju okkar ráðherrar sitja stöðugt
á botninum þegar ánægjuvísitalan
er mæld.
Trúverðugleiki og ásýnd stjórn-
málaflokks eru flókin fyrirbrigði og
samanstanda af mörgum ólíkum
þáttum sem eru ekki allir samferða í
tíma og rúmi. Sumir eru mælanlegir
og aðrir alls ekki. Sumir snúa að
raunverulegum handföstum mál-
efnum á meðan aðrir liggja svona
einhvern veginn í loftinu og er ekki
hægt að festa almennilega hendur á.
Í sumum tilvikum getur flokkurinn
og forysta hans sjálfum sér um
kennt – en ekki í öðrum.
Þegar þeir sem mest pæla í Sjálf-
stæðisflokknum eru spurðir um
ástæðurnar fyrir þessum trúverð-
ugleikavanda verða svörin marg-
vísleg. Sumir nefna bankahrunið
eins og það leggur sig – aðdraganda
og eftirmála. Aðrir nefna sér-
staklega þegar forysta flokksins og
meirihluti þingflokksins snerist
skyndilega 2011 til fylgis við samn-
inga um Icesave – sem síðan voru
felldir í þjóðaratkvæðagreiðslu og
kröfur viðsemjenda okkar á end-
anum dæmdar ólögmætar. Einnig
nefna ýmsir mistök í því hvernig 3.
orkupakkinn var kynntur og rædd-
ur innan flokksins. Loks nefna sum-
ir hið langvarandi trúnaðarrof sem
felst í því að tala stöðugt um nauð-
syn þess að takmarka ríkisútgjöld
en standa jafnharðan fyrir linnulít-
illi aukningu þeirra. Þessi listi gæti
orðið langur og strangur með mörg-
um handföstum dæmum – stórum
og smáum – en ég læt hér við sitja
að sinni.
Grunsemdir um
hagsmunaárekstur
Einstök dæmi af þessu tagi hafa
þó þann kost að það er hægt að rök-
ræða þau; komast að niðurstöðu og
gera þau upp. Það er að vísu ekki
gert innan flokksins en það er hægt!
Öðru máli og erfiðara gegnir um
hinar viðvarandi grunsemdir um
hagsmunaárekstra sem liggja eins
og þokumistur yfir flokknum. Og
höfum í huga hér þau gömlu sann-
indi að grunsemdir um hagsmuna-
árekstra eru oftast illviðráðanlegri
en árekstrarnir sjálfir. Það er hægt
að takast efnislega á við og leysa
árekstrana sjálfa en síður grun-
semdirnar. Tveir augljósustu hlut-
arnir af þessari grunsemdaþoku eru
auðvitað annars vegar þær stöðugu
ásakanir sem formaður flokksins má
þola vegna eigin umsvifa og fjöl-
skyldu hans í viðskiptalífinu – af-
skrifta og aflandsreikninga – og svo
fullyrðingar um skaðlega hags-
munaárekstra vegna náinna tengsla
sjávarútvegsráðherra við Samherja.
Þessi dæmi eiga það sameiginlegt
að í hvorugu tilvikinu hefur verið
sýnt fram á að þessar aðstæður hafi
skaðað þá almannahagsmuni sem
ráðherranir eiga að gæta. Með öðr-
um orðum: það hefur ekki verið sýnt
fram á að hagsmunaáreksturinn hafi
orðið – en það breytir engu um að
grunsemdirnar sitja sem fastast.
Segja má að í tilviki fjár-
málaráðherra sé lítið við því að gera;
hann stundaði þau viðskipti sem
hann stundaði – sama gerðu aðrir í
hans fjölskyldu – svo gera menn
bara upp við sig hvort þeir treysta
honum eða ekki. Og flestir Sjálf-
stæðismenn treysta honum og hafa
kosið sér hann sem formann hvað
eftir annað.
Öðru máli gegnir um sjáv-
arútvegsráðherra. Það er auðvitað
hreint sjálfskaparvíti forystu flokks-
ins að hafa ekki valið þeim mæta
manni annað ráðuneyti en einmitt
þetta. Þessi ráðstöfun hefur skaðað
Sjálfstæðisflokkinn og ráðherrann
sjálfan – og skemmt fyrir þeirri við-
leitni að skapa meiri sátt um sjávar-
útveginn. Það er oftast erfitt að eiga
við þokukenndar og viðvarandi
grunsemdir um hagsmunaárekstur
– en óþarfi fyrir forystu flokksins að
beinlínis hella olíu á þær glóðir.
Hér verðum við líka að hafa í
huga að fyrir stjórnmálaflokk er
ekki nóg að hafa efnislega góðan og
réttan málstað í einhverju tilteknu
máli – það verður líka að virka
þannig gagnvart almenningi.
Enskumælandi kalla þetta að „per-
ception is reality“ sem þýða mætti:
upplifun er raunveruleiki. Og þetta
á auðvitað alveg sérstaklega við um
stjórnmálaflokka!
Lærdómurinn
Að öllu samanlögðu er niðurstaða
mín sú að, ásamt klofningi, sé meg-
invandi Sjálfstæðisflokksins víð-
tækur trúverðugleikabrestur. Og
vandinn er djúpstæðari en svo að
það verði tekist á við hann með því
að yppta öxlum, tala um breytta
tíma og búa til nokkur 30 sekúndna
myndbönd fyrir kosningar.
Forystumenn flokksins verða að
hvetja til og taka þátt í opnu og
gagnrýnu samtali – innan flokksins
og út á við – ef það á að vera nokkur
von til þess að endurheimta stöðuna
sem breiðfylking borgaralegra afla
á Íslandi.
Faðmur flokksins hefur verið að
þrengjast og einsleitni að aukast.
Allt of lítill og allt of einsleitur hóp-
ur ræður í raun ferðinni í Sjálfstæð-
isflokknum frá degi til dags. Þannig
hefur flokkurinn ekki lengur eins
breiða skírskotun og fyrrum – og
margir sem áður studdu flokkinn
finna ekki lengur samhljóm með
honum. En þetta væri efni í aðra
grein.
En Sjálfstæðisflokkurinn er í
dauðafæri til að brjótast út úr þess-
ari stöðu. Þátttaka yfir 20 þúsund
manns í prófkjörum flokksins ný-
verið, í öllum kjördæmum landsins,
sýnir að jarðvegurinn er fyrir hendi
og hann er frjór. Það þarf bara að sá
í akurinn og hirða um hann.
Eftir Pál
Magnússon » Allt of lítill og allt of
einsleitur hópur
ræður í raun ferðinni í
Sjálfstæðisflokknum frá
degi til dags.
Páll Magnússon
Höfundur er 1. þingmaður
Suðurkjördæmis.
Sjálfstæðisflokkur í sjálfheldu?
25
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. JÚLÍ 2021
Fylgst með hraunflæðinu Skjáskot úr vefmyndavél mbl.is í Nátthaga. Þrátt fyrir vangaveltur um að gosið væri í rénun virðist svo ekki vera og áfram laðast fólk í Geldingadali til að líta það augum.
Hallur Már