Fréttablaðið - 04.02.2022, Blaðsíða 23

Reykingar eru sem
betur fer almennt á
undanhaldi, enda sterk-
asti áhættuþátturinn hjá
bæði konum og körlum.
Helga Margrét Skúladóttir
Hitakófin eru talin
stafa af truflun í
samspili taugakerfis og
æðakerfis. Þau tengjast
víkkun á útlægum slag-
æðum til húðar.
Axel F. Sigurðsson
Helga Margrét Skúladóttir hjartalæknir segir að hættan á hjarta-og æðasjúkdómum aukist hjá
konum eftir tíðahvörf. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Axel F. Sigurðsson hjartalæknir segir að að blóðfitugildi kvenna breytist oft í kringum tíðahvörf.
MYND/AÐSEND
Breytingaskeiðið er mörgum
konum þungbært, enda
tekur lífið oft stakkaskipt­
um á þessum tíma. Hita­
kófin alræmdu sýna oft litla
miskunn og margar konur
upplifa hjartsláttaróþægindi,
svefntruflanir, einbeitingar­
örðugleika og einkenni
þunglyndis.
Bandaríski rithöfundurinn Sandru
Tsing Loh, hefur sagt að umfjöllun
fræðimanna um breytingaskeið
kvenna sé oft og tíðum dapurleg
og þar gæti lítils skilnings: „Þú ert
svefnlaus, þú ert kvíðin, þú ert feit,
þú ert þunglynd og ráðin sem þú
færð eru alltaf þau sömu – farðu í
f leiri göngutúra, borðaðu meira
kál og drekktu meira vatn. Það
hjálpaði mér ekki,“ skrifar hún.
Mörg þeirra einkenna sem
konur glíma við á breytingaskeiði
tengjast hjarta- og æðakerfi. Þetta
skýrir kannski hvað hjartalæknar
eru að vilja upp á dekk, að fjalla
um þetta vandasama efni.
„Upphaf breytingaskeiðsins má
rekja til minnkandi framleiðslu
eggjastokkanna á hormónunum
estrógeni og prógesteróni. Þegar
dregur úr framleiðslu þessara
hormóna hætta konur smám
saman að hafa blæðingar og frjó-
semissskeiðinu svokallaða lýkur,“
segir Helga Margrét Skúladóttir
hjartalæknir.
Undanfari tíðahvarfa
Helga Margrét segir undanfara
tíðahvarfa geta staðið mánuðum
saman og jafnvel í nokkur ár.
„Á þessum tíma er hormóna-
framleiðsla eggjastokkanna
sveiflukennd og blæðingar eru því
oft óreglulegar. Á þessu tímaskeiði
upplifa konur oft vanlíðan af ýmsu
tagi, enda má segja að breytinga-
skeiðið umtalaða sé hafið,“ segir
Helga Margrét.
„Hitakóf eru algengasta ein-
kennið í undanfara tíðahvarfa.
Þá eru svefntruflanir algengar og
margar konur upplifa hjartslátt-
artruflanir. Einnig er algengt að
breyting verði á blóðfitu og kólest-
eról í blóði hækkar oft.“
Hitakófin
Langflestar konur fá að kynn-
ast svokölluðum hitakófum á
breytingaskeiðinu, að sögn Axels F.
Sigurðssonar hjartalæknis. Sumar
fá þau bara af og til, á meðan aðrar
fá hitakóf með stuttu millibili,
bæði að degi og nóttu til. Í sumum
tilvikum vara þessi einkenni árum
saman, bæði fyrir og eftir eiginleg
tíðahvörf.
„Hitakófin eru talin stafa af
truflun í samspili taugakerfis og
æðakerfis. Þau tengjast víkkun á
útlægum slagæðum til húðar, sem
leiðir til aukins blóðstreymis sem
veldur skyndilegri hitatilfinn-
ingu. Hitakófin lýsa sér oftast sem
skyndileg hitatilfinning á háls-
svæði, í andliti, höfði og brjósti,
sem hjá mörgum konum breiðist
síðan út um allan líkamann. Hita-
kófin standa oft í tvær til fjórar
mínútur og þeim fylgja gjarnan
mikil svitamyndun, skjálfti og
jafnvel kvíðatilfinning sem og
hjartsláttarónot,“ útskýrir Axel.
„Hjá mörgum konum eru hita-
kóf algengust að nóttu til og því
er líklegt að þau trufli svefn, en
svefntruflanir eru líka algengar á
breytingaskeiði kvenna án þess að
hitakófunum sé um að kenna.“
Hjarta-og æðasjúkdómar
Helga Margrét segir að hættan á
hjarta- og æðasjúkdómum aukist
hjá konum eftir tíðahvörf.
„Þetta er talið tengjast minnk-
aðri framleiðslu eggjastokkanna á
estrógeni. Konur eru þó almennt
í minni hættu á að fá kransæða-
sjúkdóm en karlar og alla jafna
gerir sá sjúkdómur vart við sig um
10 árum síðar en hjá körlunum.
Þó er vert að nefna að konur með
sykursýki af týpu 2, sem áður var
nefnd áunnin sykursýki, en tengist
bæði erfðum og lífsstíl, virðast
glata þessari kynbundnu vernd
og því sérstaklega mikilvægt að
fylgjast vel með til dæmis konum
sem greinst hafa með sykursýki á
meðgöngu, líkt og fjallað var um
hjá GoRed á liðnu ári“ segir Helga
Margrét.
Axel segir einnig að blóðfitugildi
kvenna breytist oft í kringum tíða-
hvörf. Hann segir algengt að heild-
argildi kólesteróls í blóði hækki,
auk þess sem hækkun verður á LDL
kólesteróli sem oft er nefnt „vonda
kólesterólið“. Þegar kólesterólgildi
eru metin er þó einnig horft á HDL
eða „góða kólesterólið“ og hlutföll
þessara tveggja skoðuð.
„Almennt gildir að það er nokk-
ur fylgni á milli LDL-kólesteróls
í blóði og hættunnar á hjarta- og
æðasjúkdómum. Þetta samband
er þó mun meira áberandi fyrir
miðjan aldur en eftir tíðahvörf og
oft má sjá há kólesterólgildi hjá
afar hraustum konum eftir tíða-
hvörf,“ útskýrir Axel.
„Þótt mataræði geti í mörgum
tilvikum bætt blóðfitugildin,
er ekki þar með sagt að strangt
mataræði dragi úr hættunni á
hjarta- og æðasjúkdómum.“
Mataræði og hreyfing lykilatriði
Helga Margrét tekur undir þetta
og segir að heilbrigt mataræði og
reglubundin hreyfing séu vissu-
lega lykillinn að góðri heilsu hjá
konum á breytingaskeiðinu, eins
og öðrum.
„Rétt er að geta þess að hollt
mataræði þarf ekki alltaf að miða
að lækkun kólesteróls í blóði, enda
að mörgum öðrum þáttum að
huga. Almennt er ekki mælt með
mjög fituskertu fæði, en rétt að
vanda val á fitu og forðast óhóflega
neyslu sykurs og einfaldra kol-
vetna, sem og unninna matvæla.
Hér má benda á „Ráðleggingar um
mataræði“ sem Embætti land-
læknis gefur út og er aðgengilegt á
netinu. Svokölluð phytoestrogen
má finna í sumum matvælum
eins og grænmeti, ávöxtum, soja-
baunum, linsubaunum, kjúklinga-
baunum, hörfræjum og einhverjar
rannsóknir benda til að phyto-
estrogen geti dregið úr hitakófum,“
segir hún.
„Margar eldri konur hafa hátt
kólesteról en engin merki um
hjarta- og æðasjúkdóma – og rétt
að ígrunda vel notkun blóðfitu-
lækkandi lyfja, sé ekki um aðra
áhættuþætti að ræða. Þar ber til
dæmis að líta til ættarsögu og þá
einkum sögu um hjartaáföll hjá
nánum ættingjum fyrir aldur fram,
reykinga og svo sykursýki líkt og
rætt var um. Reykingar eru sem
betur fer almennt á undanhaldi,
enda sterkasti áhættuþátturinn
hjá bæði konum og körlum – og
aldrei of seint að hætta í því mark-
miði að minnka verulega hættuna
á hjartaáfalli hjá báðum kynjum.“
Axel segir rétt að árétta að oftast
er rík ástæða til að mæla með
notkun blóðfitulækkandi lyfja hjá
konum, rétt eins og körlum, sem
greinst hafa með æðasjúkdóm
eða falla í ofangreinda áhættu-
hópa. Helga bendir einnig á að
algeng kvörtun á breytingaskeiði
varði hjartsláttar óþægindi, en
þetta samband hefur þó verið lítið
rannsakað enda oftast um að ræða
saklaust fyrirbæri.
„Það að finna fyrir hjartslætti
þarf ekki endilega að þýða að
hjartslátturinn sé óeðlilegur og
stundum er einungis um saklaus
aukaslög að ræða, en þetta þarf
að meta í hverju tilfelli fyrir sig og
getur verið vert að kortleggja með
hjartalínuriti heima í sólarhring
eða svo, svokallaðri Holterrann-
sókn,“ bætir hún við.
Hormónameðferð
Axel upplýsir að rannsóknir hafi
sýnt að hormónameðferð er
hjálpleg til að draga úr hitakófum.
Þá getur slík meðferð líka dregið
úr beinþynningu og þar með hætt-
unni á beinbrotum eftir tíðahvörf.
„Hormónameðferð er þó
ekki hættulaus. Áhættan er þó
einstaklingsbundin og fer eftir
ástandi konunnar og fyrri heilsu-
farssögu, auk þess sem hún tengist
tímalengd meðferðar og sam-
setningu þess lyfs sem notað er,“
segir hann.
„Lengi vel var talið að gjöf estró-
gena drægi úr hættunni á hjarta-
og æðasjúkdómum. Því var um
árabil mælt með gjöf estrógens
hjá konum á breytingaskeiði, í því
skyni að draga úr þessari áhættu.
Gjörbreyting varð á þessum ráð-
leggingum í kjölfar tveggja stórra
rannsókna sem birtar voru árin
1998 og 2002.“
Axel segir að rannsóknirnar
hafi leitt í ljós að gjöf estrógena í
blöndu með progesteroni virtist
ekki minnka áhættu á æðaáföllum
hjá konum með þekkta hjarta-og
æðasjúkdóma. Jafnframt kom í
ljós að gjöf slíkra lyfja virtist auka
tíðni á brjóstakrabbameini og
hjarta-og æðaáföllum hjá konum
sem ekki höfðu fyrri sögu um
hjarta-og æðasjúkdóma.
„Í kjölfarið var alfarið mælt gegn
notkun hormónalyfja til að draga
úr hættunni á hjarta- og æða-
sjúkdómum og í dag er eingöngu
mælt með notkun lyfjanna til að
draga úr hvimleiðum einkennum
breytingaskeiðsins og þá aðallega
hitakófunum,“ segir Axel.
„Í dag er talið að hormóna-
meðferð feli í sér aukna hættu á
brjóstakrabbameini, krabbameini
í legi, heilablóðföllum og blóð-
sega í bláæðum. Hættan á þessum
vandamálum eykst með hækk-
andi aldri og virðist mun meiri
eftir sextugt en fyrir sextugt. Ekki
er mælt með gjöf hormónalyfja
hjá konum með sögu um brjósta-
krabbamein, kransæðasjúkdóm,
bláæðablóðsega eða heilablóð-
föll,“ útskýrir hann.
„Skammtímameðferð með
hormónalyfjum er þó talin hættu-
lítil hjá konum sem ekki hafa sögu
um ofangreind vandamál og mælt
er með að hormónalyf séu ekki
gefin lengur en í fimm ár og ekki
eftir að sextugsaldri hefur verið
náð. Ef einkenni kvenna og van-
líðan er mikil getur þó verið rétt-
lætanlegt að halda meðferð áfram
í lengri tíma ef ávinningur með-
ferðar er talinn meiri en áhættan
sem af henni stafar.“ ■
Breytingaskeið kvenna –
sjónarhorn hjartalæknisins
7FÖSTUDAGUR 4. febrúar 2022 HJARTAÐ ÞITT 2022