Fréttablaðið - 13.10.2022, Blaðsíða 16

Umhverfisfyrirtæki
ársins, Norðurál, hefur
sett sér markmið um
að draga úr losun
gróðurhúsalofttegunda
frá starfsemi sinni um
0,004*40%=0,16 pró-
sent til 2030, miðað
við árið 2015.
Villandi
umræða
getur leitt
til aukinna
niðurrifs-
hugsana og
jafnvel haft
þau áhrif
að þessir
einstakl-
ingar verða
tregari við
að leita sér
aðstoðar.
Umhverfisverndarfólk á Íslandi
rak upp stór augu þegar umhverfis-
verðlaun atvinnulífsins voru veitt
til Norðuráls. Hvernig má vera að
fyrirtæki sem notar fjórðung af
allri þeirri raforku sem framleidd
er í landinu, veldur 10 prósentum af
allri losun gróðurhúsalofttegunda
frá Íslandi (utan landnotkunar),
skilur eftir mengunarslóð í öðrum
löndum og sleppir eiturefnum út í
umhverfið á hverjum einasta degi
til mikils ama fyrir nágranna þess
í Hvalfirði allt árið um kring, geti
orðið umhverfisfyrirtæki ársins?
Hvað skýrir þessa niðurstöðu sem
virðist vera á skjön við öll heilbrigð
umhverfis- og loftslagsviðmið sem
ættu að liggja til grundvallar slíkri
viðurkenningu ?
Er það samdráttur í losun
gróðurhúsalofttegunda?
Í niðurstöðu dómnefndar kemur
fram að Norðurál áætlar að draga
úr losun gróðurhúsalofttegunda um
40 prósent fyrir 2030, miðað við árið
2015. Það er svo sem ágætt, lægra
en markmið ESB um 55 prósenta
samdrátt fyrir 2030 og ESB miðar
við losun 2005 en ekki 2015, en er
þó eitthvað. Umsvif fyrirtækisins
jukust umtalsvert eftir 2005 og því
má ganga út frá því að losunin hafi
verið mun minni þá en í dag, sem
skilar „óhagstæðum“ samanburði.
En samdrátturinn á bara að vera frá
þeim hluta starfseminnar sem er
utan ETS kerfisins (viðskiptakerfi
ESB með losunarheimildir gróður-
húsalofttegunda), sem er aðeins
frá 0,4 prósentum af losun fyrir-
tækisins.
Heildarlosun 2021 var 481.595
tonn, en losunin sem á að draga
úr er 1720,5 tonn árið 2021. Lesum
þetta aftur. Umhverfisfyrirtæki árs-
ins, Norðurál, hefur sett sér mark-
mið um að draga úr losun gróður-
húsalofttegunda frá starfsemi sinni
um 0,004*40%=0,16 prósent til 2030,
miðað við árið 2015.
Heildarlosun fyrirtækisins jókst
milli áranna 2019 og 2021 um 3 pró-
sent. Reyndar jókst losunin örlítið
meira ef 2020 er borið saman við
2021, en til að gæta sanngirni vegna
Covid-áhrifa er rétt að miða við
2019. Markmið Norðuráls er að ná
fullu kolefnishlutleysi. Það virðist
fjarstæðukennt markmið ef miðað
er við árangur fram til þessa.
Er það kolefnisspor álsins
frá Norðuráli?
Dómnefnd er tíðrætt um lágt kol-
efnisspor álsins frá Norðuráli. Í
útreikningum á kolefnisspori er
gert ráð fyrir því að raforkan sem
framleidd er á Íslandi sé nýtt í
framleiðslu á álinu. Auðvitað er
það þannig að Norðurál er tengt
raforkukerfinu hér á landi en það
segir ekki alla söguna. Ísland á aðild
að kerfi þar sem uppruni raforku er
vottaður. Þannig að fyrirtæki sem
vilja sýna viðskiptavinum sínum
fram á að þau noti „græna orku“
þurfa að afla sér upprunaábyrgða.
Norðurál virðist ekki hafa metnað
til að kaupa upprunaábyrgðir. Það
má því reikna með að á orkureikn-
ingi Norðuráls komi fram að þau
séu að nýta jarðefnaeldsneyti og
kjarnorku í framleiðslunni. Á móti
fær eitthvað fyrirtæki í útlöndum,
sem í raun og veru notar jarðefna-
eldsneyti og kjarnorku í sinni fram-
leiðslu, að nota kolefnislága orku
frá Íslandi í sínu kolefnisbókhaldi.
Norðurál er því að telja sér lágt kol-
efnisspor fram hjá þeim kerfum
sem alþjóðasamfélagið hefur komið
sér upp. Þetta er óheiðarlegt.
Er það verndun
íslenskrar náttúru?
Norðurál notar 25 prósent þeirrar
raforku sem framleidd er í landinu.
Sú raforka er framleidd með eyði-
leggingu á íslenskri náttúru með
því að raska háhitasvæðum, merk-
um jarðminjum, fossum, gróðri og
fuglalífi, spilla útsýni og ásýnd og
skera landið með raflínum. Hvorki
orkufyrirtækin né kaupendur raf-
orkunnar hafa þurft að greiða fyrir
þau spjöll sem þau hafa valdið á
íslenskri náttúru né þurft að bæta
fyrir það með aðgerðum. Ekki er
fjallað um verndun íslenskrar nátt-
úru í sambandi við umhverfisverð-
laun atvinnulífsins.
Er það samdráttur í losun
eiturefna?
Á milli áranna 2019 og 2021 er lítill
munur á losun eiturefna út í and-
rúmsloftið frá Norðuráli. Flúorlos-
un var hin sama 2019 og 2021, losun
á brennisteinsdíoxíði dróst saman
um 2 prósent og losun á öðrum
eiturefnum var svipuð milli ára. Þá
eru tvö álver í heiminum með sér-
staka undanþágu til þess að urða
kerbrot frá álvinnslu í svokölluðum
flæðigryfjum, það eru fyrirtækin
Norðurál og álverið í Straumsvík.
Norðurál hefur nýlega sótt um leyfi
til Skipulagsstofnunar til að stækka
sínar flæðigryfjur.
Þá fylgja allri álvinnslu í heimin-
um hræðilegar aðferðir við vinnslu
súráls, oft í fátækum ríkjum þar sem
gríðarstór leðjulón með menguðum
úrgangi liggja opin fyrir manna og
dýra fótum. Leðjulónin hafa brostið
með gríðarlegu heilsutjóni íbúa á
nærliggjandi svæðum auk mjög dýr-
keyptra afleiðinga fyrir vistkerfi og
lífríki með jarðvegsmengun og þar
sem eiturleðjan hefur runnið út í
vötn og ár með óbætanlegum skaða.
Ekki er því um sérlega framför
eða bestu aðferðafræði geirans að
ræða, þegar kemur að losun eitur-
efna frá Norðuráli.
Hvað gengur SA til?
Hvernig geta Samtök atvinnu-
lífsins komist að því að fyrirtæki
sem eykur losun sína milli ára,
hefur áform um að draga úr losun
til 2030 um aðeins 0,16 prósent, á
þátt í að spilla íslenskri náttúru,
dregur ekki úr losun eiturefna frá
starfsemi sinni og heldur áfram að
vera þátttakandi í að skapa eitur-
efnaúrgang í stórum stíl erlendis, sé
verðugt þess að fá umhverfisverð-
laun? Verðlaunin til Norðuráls eru
fokk jú putti til íslenskrar náttúru,
bein móðgun við þau fyrirtæki
sem eru af heilum hug og ábyrgð að
draga raunverulega úr losun gróður-
húsalofttegunda frá sinni starfsemi
og staðfesta þátttöku SA í að fegra
ímynd Norðuráls. Þessar aðferðir
sem SA og Norðurál beita hafa nafn
og þær aðferðir eru með stærstu
ógnum í umhverfismálum.
Þetta, börnin góð, er grænþvottur
í hæsta gæðaflokki. n
Fokk jú, íslensk náttúra
Auður Önnu
Magnúsdóttir
framkvæmdastjóri
Landverndar
Málefnið kulnun kemur oft fram
í samfélagslegri umfjöllun. Þegar
betur er að gáð virðist sem mis-
munandi skilningur sé lagður í
hugtakið kulnun og áhrif þess á
einstaklinga og vinnustaði. Það
er mjög skiljanlegt í ljósi þess að
fræðileg skilgreining hugtaksins
hefur verið sett fram með mis-
munandi hætti í gegnum tíðina,
kulnun verið mæld á ólíkan hátt og
meðhöndluð á mismunandi vegu.
Það er frábært að lesa og heyra frá-
sagnir fólks sem er að lýsa eigin
upplifun og reynslu. Það skiptir
þó máli að gera greinarmun á því
og þegar fjallað er um málefni á
faglegum forsendum, til dæmis í
rannsóknum eða þegar verið er
að selja aðgang að meðferð sem
dæmi. Þetta á bæði rétt á sér og er
mikilvægt. Fjölmiðlar gegna því
mikilvægu hlutverki þegar kemur
að ábyrgri umfjöllun um þetta mál-
efni sem og önnur.
Taka þarf mið af
heildarmyndinni
Dæmi eru um að umfjöllun í fjöl-
miðlum sé sett fram með misvísandi
hætti. Þar eru dregnar ályktanir út
frá takmörkuðum upplýsingum
sem eðlilegra væri að skoða út frá
ákveðinni heildarmynd. Slík fram-
setning getur verið villandi og gefið
skekkta mynd þar sem ekki er tekið
mið af öðrum mikilvægum þáttum.
Störf eru mismunandi og það þarf
ekki að vera neikvætt að upplifa
þreytu eða vera „búin/n á því“ í lok
vinnudags. Það skiptir máli að tekið
sé mið af f leiri áhrifaþáttum. Til
dæmis hvort þeim sem er þreyttur
líði vel eða illa með það, hvort um
sé að ræða vanlíðan yfir lengri tíma
eða tilfallandi líðan. Við getum
verið þreytt eftir vinnuna en alsæl
með dagsverkið. Það er mikilvægt
að gera greinarmun á eðlilegum
viðbrögðum manneskjunnar við
aðstæðum sínum og viðbrögðum
við óeðlilegum aðstæðum í lengri
tíma. Til dæmis hefur vinnandi
fólk í aldanna rás tekist á við margs-
konar krefjandi verkefni og eðlilega
verið þreytt á tímum meðan á því
stóð, án teljandi afleiðinga.
Skiptir þetta máli?
Þegar umfjöllun fer fram með upp-
hrópunum og alhæft er um ákveðna
hópa getur það komið af stað nei-
kvæðum og bjöguðum umræðum.
Það getur orðið til þess að dregnar
eru ályktanir og lagt mat á heilan
hóp fólks, til dæmis ungt fólk,
konur á ákveðnum aldri eða karla í
ákveðinni starfsgrein án þess að það
sé viðeigandi eða sanngjarnt. Eins
getur það alið á skömm hjá þeim
tiltekna hópi. Ekki má gleyma þeim
einstaklingum sem virkilega eru að
glíma við heilsufarslegar afleiðingar
vegna langvarandi álags. Villandi
umræða getur leitt til aukinna
niðurrifshugsana og jafnvel haft þau
áhrif að þessir einstaklingar verða
tregari við að leita sér aðstoðar.
Kulnun er f lókið fyrirbæri sem
mikilvægt er að skoða út frá ýmsum
hliðum hverju sinni. Fréttir byggðar
á tölulegum niðurstöðum geta verið
gagnlegar, áhugaverðar og nauðsyn-
legar þegar fjallað er um hópa sem
dæmi. En þá er mikilvægt að draga
ályktanir á gagnrýninn hátt og setja
einnig fram viðeigandi fyrirvara
þegar við á.
Alþjóðleg viðmið og
leiðbeiningar
Samkvæmt alþjóðaheilbrigðis-
málastofnuninni (WHO) er verið
að afmarka skilgreiningu á kulnun
með þeim hætti að um er að ræða
af leiðingar af langvarandi álagi
í vinnu sem ekki hefur tekist á
árangursríkan hátt að ná stjórn
á. Álag getur síðan birst með afar
mismunandi hætti og einstaklings-
bundið hvað við upplifum sem álag
í vinnu og jafnvel á öðrum hliðum
lífsins, ef út í það er farið. Einnig
skerpir WHO á því að mikilvægt sé
að ganga úr skugga um að einstakl-
ingar séu ekki að takast á við annan
heilsufarsvanda sem þarfnast sér-
tækrar meðhöndlunar. Ímyndum
okkur einstakling sem er að takast
á við klínískt þunglyndi. Hann gæti
speglað sig í mörgum einkennum
kulnunar en í raun er gríðarlega
mikilvægt að hann fái sértæka
meðferð við sínum vanda. Slík
meðferð felur t.d. ekki endilega í sér
að draga úr virkni og álagi heldur
að auka virkni. Þegar upp er staðið
skiptir það öllu máli að við sem ein-
staklingar fáum viðeigandi aðstoð
eða meðferð við okkar vanda.
Rannsóknarverkefni VIRK og HR
Hjá VIRK starfsendurhæfingarsjóði
hefur verið verkefni í gangi síðast-
liðin tvö ár tengt kulnun í starfi.
Markmið verkefnisins er að byggja
upp dýpri þekkingu á fyrirbær-
inu sem byggð er á rannsóknum.
Nýlega voru gefnar út tölur í ársriti
VIRK. Um er að ræða lýsandi töl-
fræði fyrir þann hóp sem vísað er
til VIRK starfsendurhæfingarsjóðs
vegna heilsufarslegra afleiðinga af
langvarandi álagi. Þar kemur fram
að 10,7% af heildarfjölda beiðna um
starfsendurhæfingu sem bárust á
12 mánaða tímabili er þetta ástæða
tilvísunar. Í einungis 3,8% tilvika er
um álag tengt vinnustað eða starfi
viðkomandi að ræða. Hægt er að
lesa nánar um það á https://www.
virk.is/is/um-virk/upplysingar/
frettir/kulnun-i-starfi. Þar er til
dæmis yngri hópurinn ekki stærri
en sá eldri. Afar jöfn dreifing er hvað
varðar aldur en þeim mun mikil-
vægara er að skoða aðstæðutengda
þætti.
Við fögnum allri umræðu og
hvetjum til hennar. Að því sögðu
teljum við mikilvægt að sú umræða
sé ábyrg, upplýsandi og skýr. Þann-
ig gætum við sanngirni gagnvart
öllum hlutaðeigandi.
Höfundar eru sálfræðingar og
verkefnastjórar hjá VIRK starfs-
endurhæfingarsjóði og doktors-
nemar við HR. n
Vegna umfjöllunar um kulnun
Berglind
Stefánsdóttir
Guðrún Rakel
Eiríksdóttir
16 Skoðun 13. október 2022 FIMMTUDAGURFRÉTTABLAÐIÐ