Heima er bezt - 01.09.2007, Side 17

Geislavirkni
Þar með uppgötvaði Becquerel áður
óþekktan eiginleika efnis, geislavirknina.
Hann virðist ekki sjálfur hafa fylgt
uppgötvun sinni eftir, en starfsmenn
á rannsóknastofu hans, hjónin Marie
og Pierre Curie, tóku upp þráðinn. Þau
efnagreindu bikblendi, sem er helsta
náttúrleg uppspretta úrans, og komust
að því að eftir að allt úran (og lítilræði af
öðru frumefni, þóríni, sem síðar fannst
og reyndist einnig geislavirkt) hafði
verið unnið úr bikinu - en úranoxíð
(U02) er um 80% þess - var megnið
af geislavirkninni enn eftir.
Árið 1898 einangruðu hjónin úr
bikblendinu áður óþekkt geislavirkt efni,
sem þau nefndu pólon eða pólonínum.
Þau hugðust minna með þessu á ættland
frúarinnar, Pólland, sem þá var bútað
niður í héruð í Rússlandi, Prússlandi
og Austurríki og hlaut ekki sjálfstæði
fyrr en við lok fyrri heimsstyrjaldar.
Fljótlega eftir það einangruðu þau
annað geislavirkt efni úr bikinu, radín
eða radíum, sem aflaði þeim meiri
frægðar.
Fyrir rannsóknir á geislavirkni deildu
hjónin með Becquerel nóbelsverðlaunum
í eðlisfræði árið 1903. Marie Curie hlaut
auk þess nóbelsverðlaun í efnafræði
1911 fyrir rannsóknir á radíni. Þá var
maður hennar fallinn frá, en hann lést
af völdum bílslyss 1906.
Pólon
Geislavirkni kemur fram við það að atóm
eins frumefnis ummyndast í annað eða
önnur efni og lætur við það frá sér orku
í formi efnisagna eða rafsegulbylgna.
Pólon er fyrsta geislavirka frumefnið
sem einangrað var eftir að uppgötvaður
var þessi eiginleiki efna. Það er afar
fágætt í náttúrunni. Hreint pólon er
silfurgljáandi málmur. Efnið verður
til í ákveönum ferlum við geislavirka
sundrun úrans og er í náttúrunni einkum
sótt í úrannámur, þar sem af því fást
þó aðeins um 30 millígrömm úr 1000
tonnum af bikblendi. Af póloni þekkjast
25 samsætur (ísótóp), allar geislavirkar,
og ummyndast flestar hratt í önnur
frumefni. Við það geisla atómin frá
sér alfaeindum eða helínkjömum, sem
berast mjög skammt frá upprunanum,
aðeins nokkra sentímetra í lofti og
Henri Becquerel (1852—1908)
Marie Curie, fædd Maria
Sklodowska (1867-1934)
komast ekki út úr veigalitlum ílátum,
svo sem tilraunaglösum úr gleri, og ekki
gegnum heila húð manns. En ef efnið
berst inn í líkamann svo geislar þess
komast inn í frumumar er það flestum
efnum eitraðra.
Við gerð kjarnorkusprengjunnar
hófu Bandaríkjamenn framleiðslu
á póloni, einkum samsætunni Po-
210, í kjarnakljúfum, en afurðirnar
mældust í millígrömmum. Nú er talið
að heimsframleiðslan á rannsóknastofum
Pierre Curie (1859-1906)
nemi um 100 grömmum á ári. Megnið er
framleitt í Rússlandi og talsvert af því selt
úr landi. Efnið er meðal annars notað sem
orkugjafi í geimflaugum og -stöðvum. I
nístingskulda tunglnóttanna hélt pólon-
210 til dæmis hita á sólarrafhlöðunum
í fjarstýrðum vögnum, Lunokhod 1 og
2, sem Sovétmenn sendu til tungslins
1970 og 1973.
Af öllu jarðbundnari notum má nefna
að Ijósmyndarar geta keypt á frjálsum
markaði bursta frá General Electric
til að hreinsa linsur, með pólon-210
í hárunum sem eyðir stöðurafhleðslu
(„statísku rafmagni"). Þótt aðeins sé
lítilræði af pólóni í þessum ryksópum
ættu myndasmiðimir ekki að temja sér
að sleikja þá fyrir notkun. Á hinn bóginn
eru flestar viðteknar aðferðir til að stytta
jarðvist hvimleiðra samferðamanna
hagkvæmari og vænlegri til árangurs
en að hamstra General Electric
rykbursta, vinna úr þeim eitrið og ala
tengdamömmu eða lífseigan höfund
hagstæðrar erfðaskrár á því. Pólón er,
eins og bent er á í fyrirsögn greinarinnar,
eitur sérfræðinganna.
Heima er bezt 449