Ársrit um starfsendurhæfingu - 2023, Blaðsíða 19

AÐSEND GREIN
umfang vandans gerðum við eina af fyrstu
tilraununum á akademískum vettvangi
til að leggja mat á kostnaðinn af útilokun
þessa hóps frá virkri þátttöku í samfélaginu
á öllum félagslegu sviðum, þar með
talið vinnu og öðrum hlutverkum í lífinu/
athöfnum (Tompa o.fl., 2022). Rannsóknin
sýndi að kostnaðurinn í Kanada er 18%
af vergri landsframleiðslu (CAD $338B;
1 CAD = ISK 101 kr) almanaksárið 2017.
Bara tap á framleiðslu og framleiðni
vegna slakrar atvinnuþátttöku þessa
hóps var 3,2% af vergri landsframleiðslu
(CAD $62B). Ég mun skýra betur frá
rannsókninni síðar í þessari grein.
Lítil atvinnuþátttaka gerir fólk meira háð
félagslegri aðstoð og heldur því jaðarsettu
og í fátækt. Fjöldi örorkubótaþega er að
aukast vegna þarfa á félagslegri aðstoð.
Útgjaldaaukningin hefur einnig verið
gífurleg eða 91% í Kanada yfir tímabilið
2005-2018 (Stapleton, 2020). Þegar
einstaklingar eru komnir á bætur fara þeir
sjaldnast af þeim og út á vinnumarkaðinn
aftur. Raunin er að það eru aðeins 0,5%
til 2,8% einstaklinga í Kanada sem hætta
á bótum eins og félagslegri aðstoð og
örorkulífeyri til að fara aftur að vinna
(Lahey o.fl., 2020; Liu og Stapleton, 2010;
Tumber 2012), jafnvel þó að bótaþegar lifi
langt undir fátæktarmörkum. Almennt séð
þá er mun líklegra að einstaklingar með
skerta starfsgetu sem eru á vinnualdri búi
við fátækt í samanburði við jafnaldra sína
sem eru með fulla starfsgetu (t.d. 28%
fyrir þá sem eru með alvarlegri skerðingar
í samanburði við 10%) (Morris o.fl., 2018).
Árið 2018 var 37,8 milljörðum dala varið í
örorkutekjutryggingu í Kanada, sem er 62%
aukning frá 2005 (Stapleton, 2020; 2015).
Efnahagslega niðursveiflan eftir COVID
hefur síðan jaðarsett einstaklinga með
skerta starfsgetu enn frekar. Meðal fólks
á aldrinum 15-64 ára með langvarandi
heilsuvanda var atvinnuþátttakan 11%
minni í miðjum heimsfaraldrinum og
þriðjungur upplifði tímabundinn eða
varanlegan atvinnumissi (Statistics Canada,
2020) auk þess sem endurkoma þeirra á
vinnumarkaðinn hefur ekki verið eins mikil
eftir COVID.
Ávinningur af þátttöku
Skilningur á því hversu umfangsmikill
efnahagslegi ávinningurinn sem fæst með
aðgengilegu samfélagi án aðgreiningar,
bæði út frá félagslegum og markaðs-/
fjárhagslegum stærðum, er mikilvægur
fyrir stefnumótandi aðila sem reyna að
forgangsraða og innleiða árangursríkar
aðgerðir á þessum vettvangi. Innsýn
inn í hver þessi ávinningur er getur aukið
meðvitund um umfang þess kostnaðar
sem hlýst af því að útiloka einstaklinga
með skerta starfsgetu frá fullri þátttöku
í samfélaginu, auk þess að hjálpa til
við forgangsröðun og að koma auga á
tækifærin þannig að úthlutun fjármagns
verður skilvirkari. Mat á efnahagslegum
ávinningi aðgengis án aðgreiningar (eða
á hinn bóginn kostnaði við útilokun) er
mikilvægur þáttur í hagfræðilegu mati og
áhrifagreiningu á þessu sviði.
Út frá alþjóðlegri þekkingu og birtum
fræðigreinum hönnuðum við margþætt
fjölvíddarlíkan til að meta ávinninginn
af þátttöku allra. Lykilspurningin sem
rannsókn okkar fjallar um er:
Hver væri ávinningurinn fyrir kanadískt
samfélag, á viðmiðunarárinu 2017, ef
Kanada væri aðgengilegt og án aðgrein-
ingar á öllum þeim sviðum sem skipta máli
fyrir fulla þátttöku?
Í ljósi þess að ekki eru til margar rannsóknir
á þessu sviði var mikið nýtt landslag
kannað, bæði við hugmyndagerð og
útfærslu líkansins. Til að auðvelda ferlið
tókum við saman fræðigreinar sem könn-
uðu þætti ávinnings af þátttöku allra, auk
þess sem við gerðum könnun meðal
lykilaðila með raunverulega reynslu um
hugsanir þeirra varðandi þá þætti sem
þeir töldu skipta máli fyrir fullkomlega
aðgengilegt samfélag án aðgreiningar.
Þessi viðleitni leiddi til hönnunar
hugmyndalíkans með 14 sviðum:

1. Heilbrigðisútgjöld;
2. Útlagður kostnaður;
3. Framleiðsla og framleiðni;
4. Lífsgæði og félagsleg þátttaka;
5. Lífslíkur;
6. Óformleg umönnun;
7. Börn með fötlun;
8. Mannréttindi;
9. Samgöngur;
10. Ferðaþjónusta;
11. Almenn framleiðni;
12. Stjórnun áætlana um félagslegt
öryggisnet;
13. Eftirlaun; og
14. Markaðsmargföldunaráhrif.
Til að innleiða líkanið fyrir kanadískar
aðstæður notuðum við nálgunina
„frá neðsta lagi – upp“ (e. bottom-up
approach) þar sem ítarlegum gögnum var
safnað á einstaklingsgrunni fyrir alla þá
einstaklinga sem yrðu fyrir áhrifum. Beitt
var samfélagslegu sjónarhorni þannig
að ávinningur sem skilaði sér til allra
hagsmunaaðila í samfélaginu, beint og
óbeint, var skilgreindur á hinum 14 breiðu
sviðum, bæði samtals og á mann.
Við áætluðum að það að afnema hindranir
fyrir þátttöku allra hefði getað aukið
verga landsframleiðslu Kanada um meira
en 338 milljarða dollara (á bilinu 253 til
423 milljarða dollara) á viðmiðunarárinu
okkar 2017. Þetta er umtalsverður
hluti af vergri landsframleiðslu á því
ári (18%, á bilinu 13% til 22%) og er
líklega mjög varlega áætlað mat. Stærsti
hluti ávinningsins stafar af bættum
lífsgæðum og aukinni félagslegri þátttöku
einstaklinga með skerta starfsgetu og er
hann áætlaður 132,2 milljarðar dala (7%
af vergri landsframleiðslu). Næststærsti
ávinningurinn er aukning á framleiðslu
og framleiðni sem tengist aukinni
atvinnuþátttöku og auknum tekjum
þessara einstaklinga. Þessi ávinningur
var metinn á 62 milljarða dollara (3,2% af
vergri landsframleiðslu). Afleiddu áhrifin
Við áætluðum
að það að afnema
hindranir fyrir
þátttöku allra hefði
getað aukið verga
landsframleiðslu
Kanada um meira
en 338 milljarða
dollara (á bilinu
253 til 423
milljarða dollara)
á viðmiðunarárinu
okkar 2017.
(þ.e. ávinningur fyrir aðra hagsmunaaðila,
samsettur úr nokkrum af þeim sviðum
sem talin eru upp hér fyrir ofan) voru
metin á 77 milljarða dollara (4,0% af vergri
landsframleiðslu).
Markaðsmargföldunaráhri f in (þ.e.
markaðsáhrif sem tengjast hærri ráð-
stöfunartekjum neytenda) voru metin
á 47 milljarða dollara (2,5% af vergri
landsframleiðslu). Afstýrð heilbrigðisútgjöld
í tengslum við bætta heilsu einstaklinga
með skerta starfsgetu voru metin á
19 milljarða dollara (1,0% af vergri
landsframleiðslu). Miðað við höfðatölu
var heildarávinningurinn metinn á
$54.000 á hvern einstakling með skerta
starfsgetu. Sundurliðun eftir þáttum á
mann (í stærðarröð) var $21.160 á mann
vegna aukinna lífsgæða og félagslegrar
þátttöku, $9.960 á mann vegna aukningar
í framleiðslu og framleiðni, $12.270 á
mann vegna afleiddra áhrifa, $7.580 á
mann vegna markaðsmargföldunaráhrifa
og $3.100 á mann vegna afstýrðra
heilbrigðisútgjalda.
Við áætluðum líka þann ávinning sem
rennur til hins opinbera. Heildaraukning
tekna hins opinbera var áætluð 61
milljarður dala. Hæsta hlutfallið kom
frá framleiðslu- og framleiðniáhrifum
eða 35 milljarðar dala, sem er 57% af
heildartekjum. Þar á eftir komu tekjur
af ferðaþjónustu og markaðsmarg-
földunaráhrifum upp á 11 milljarða dollara,
sem eru 19% af heildartekjum. Næstur var
afstýrður kostnaður við stjórnun félagslegra
öryggisneta á 11 milljarða dollara (17%
af heildartekjum). Síðan komu afstýrð
heilbrigðisútgjöld á $4 milljarða (7% af
heildartekjum).
Niðurstöður þessarar rannsóknar sýna
glöggt að einstaklingar með skerta starfs-
getu og margir aðrir þjóðfélagsþegnar
hafa möguleika á að hagnast verulega á
aðgengilegu samfélagi án aðgreiningar.
Að nýta hæfileika einstaklinga
með skerta starfsgetu
Í nýlegri rannsókn sem við gerðum á grunn-
færni og yfirfæranlegri færni einstaklinga
með skerta starfsgetu var rætt við lykilaðila
um efnileg prógrömm, starfshætti og
þjónustur (Tompa o.fl., 2023).
Eftirfarandi er samantekt á tillögum sem
unnar voru upp úr þessum viðtölum.
1. Almennir námsmöguleikar
Samfélagið þarf að taka upp
félagslegt fötlunarlíkan frekar en
að treysta á úrelt læknisfræðilegt
líkan. Hindranir verða til vegna
þess að litið er á einstaklinga með
skerta starfsgetu sem öðruvísi
en annað fólk. En í raun eru þeir
eins mismunandi og fólk almennt
er. Að láta einstaklinga með
skerta starfsgetu hafa öðruvísi
námskrá í framhaldsskólanum
er upphafið að jaðarsetningu
þessara einstaklinga. Frekar
þarf að samþætta þennan hóp
við almenna námið til að koma
í veg fyrir að þeir séu fyrirfram
flokkaðir í prógrömm þar sem litlar
væntingar eru gerðar til þeirra.
2. Skilgreina grunnþjálfun og
yfirfæranlega færniþjálfun
Nokkrar mismunandi tegundir af
færni gætu aðstoðað einstaklinga
með skerta starfsgetu við að
tryggja sér vinnu. Hægt er að
flokka í þrjá meginflokka: 1)
mjúka færni (e. soft skills), 2)
aðgengisfærni (t.d. hæfni til
að ferðast um í umhverfinu og
nota kerfisbundna tækni), og
3) tæknilega kunnáttu (þ.e.
sértæka færni sem krafist er
fyrir tiltekið starf). Hins vegar
er hugsanlega ekki gagnlegt
að einblína eingöngu á að efla
færni hjá einstaklingum með
skerta starfsgetu þar sem þá
skortir ekki endilega færni. Frekar
þurfa vinnuveitendur sem leita
að hæfileikaríku fólki að vera
betur í stakk búnir til að mæta
fjölbreytileika.
3. Koma til móts við
mismunandi lærdómsstíla
Prógrömm og vinnuveitendur
þurfa að koma til móts við
mismunandi lærdómsstíla
í þjálfunarprógrömmum og
tækifærum, eins og að læra hluti
á sjónrænan eða hljóðrænan
hátt. Taugakerfafjölbreytni (e.
neurodiversity) og fjölbreytni
almennt ætti að vera metin;
prógrömm og vinnuveitendur ættu
að einblína á styrkleika.
4. Stuðla að hindrunarlausum
ráðningaraðferðum
Margar hindranir skapast
með hefðbundnum
ráðningaraðferðum. Ein
slík hindrun er vettvangur á
netinu til að skila inn ferilskrá.
Það getur verið áskorun að
rata um slíkan vettvang,
sérstaklega fyrir einstaklinga
með lélega tölvukunnáttu en
góð tölvukunnátta er oft ekki
hluti af starfskröfunum. Að auki
getur skimunarhugbúnaðurinn
sem notaður er til að sía út
umsækjendur verið hlutdrægur
gegn einstaklingum með skerta
starfsgetu, t.d. þegar síaðir eru
út umsækjendur sem hafa eyður
í starfsferilsskrá sinni. Áhersla
á ferilskrár og viðtöl til að meta
styrkleika og getu einstaklings
skapar hindranir, sérstaklega fyrir
taugasegið (e. neurodivergent)
fólk. Viðtöl varpa ljósi á félagslega
færni einstaklings. Betri leið
til að skoða færni og hæfileika
einstaklings er að leyfa honum að
sýna þá í gegnum verkefnabundið
matsferli. Aðferð sem er beitt
í sumum geirum er að prófa
einstaklinginn á vinnustað í 2-3
vikur, sem gefur tækifæri til að
fylgjast með bæði tæknilegri
og mjúkri færni. Almennt er
starfsnám talið betri leið til að
bera kennsl á og ráða hæfileikaríkt
fólk, auk þess sem það veitir um
leið umsækjendum tækifæri til
þjálfunar.
5. Stuðla að tækifærum til þjálfunar
á vinnustað
Færniþjálfun í kennslustofum í
atvinnuskyni ætti að lágmarka,
sérstaklega ef hún er aðskilin
frá hefðbundnu framhalds- og
háskólanámi. Leggja ætti áherslu
á reynslunám á vinnustað, sem
er betri leið til að bera kennsl
á færni einstaklings og hjálpa
honum að vaxa og þroskast.
Starfsþjálfun getur auðveldað
að bera kennsl á færni og veita
sérsniðin þjálfunartækifæri, en
þessi þjálfunartækifæri þurfa að
vera á almennum vinnumarkaði.
6. Hugleiða skal alla manneskjuna
og þarfir hennar
Prógrömm og vinnuveitendur ættu
að taka nálgunina „öll manneskjan
í þjálfun“ þar sem tillit er tekið
36 37virk.is virk.is