Úrval - 01.04.1973, Side 108

106
ÚRVAL
vera, og aö visu þar til in nýja stjórn
kæmist á, er verða skyldi aö miöju
næstkomandi ári, ritaöi hann þaö meö
pósti, ,,að þótt hann gæti ei viö veriö aö
þjóna kóngi sinum, vildi hann þó
embætti halda fyrir föðurlandiö eftir
mætti, meö þeim hætti, aö þurfa aö
engu aö rjúfa eiö sinn viö konung,” og
kveöst hann meö þessu hafa viljaö
biöa þess fram kæmi, og kveður sér
jafn ómögulegt veriö hafa að lifa
embættislausum sem að flytja til
Vestmannaeyja og veröa tekinn, er
hann hefði helzt óskaö, sæi sig ei
bæran um að niður ieggja embætti af
sjálfsdáðum, er honum var trUaö
fyrir, og ei heldur rétt, aö láta sýslu-
búa sina liða misþyrmingar af Jörgen
og fylgjurum hans, þá engi heföi
leiösögn haft. En viö þaö komst
Espólin i óvild við Jörgen, þvi einn var
hann ritaður meö öðrum á fyrir-
dæmingarlista hans.
Arið 1825 fékk Espólin lausn frá
embætti samkvæmt eigin ósk, en hélt
þó sýsluvöldum fram á sumar 1826.
Var hann um þær mundir orðinn
fremur heilsulitill og þungfær til
þeirra feröalaga, sem óhjákvæmileg
voru i embætti sem þessu. Gat hann nú
gefiö sig allan aö fræöimennsku þau
ár, er hann átti ólifuö.
IV.
Við skulum nú virða fyrir okkur,
hvernig umhorfs var i menningar-
iegum efnum i Skagafirði um þaö
leyti, er Espólin kom þangaö.
Dr. Jón borkelsson, sem ritað hefur
formála aö ævisögu Espólins, bregöur
upp glöggri mynd af aðstæðum og
umhverfi. Segir hann m.a.:
„begar Espólin kom i Skagafjörö
rétt eftir siöustu aldamót (Dr. Jón
ritar þetta áriö 1895), var þar alveg
sérstaklega ástatt. Biskupsstóllinn og
skólinn á Hólum haföi um óraveg
margra alda veriö aösetur og eitt
helzta aðalból alls fróðleiks á íslandi.
bar haföi og veriö prentsmiöja, og
þaðan voru runnar nær allar vorar
bókmenntir fram undir lok 18. aldar,
svo fáskrúöugar sem þær voru. Hólar
voru höfuöstaöur Noröurlands og i
bókmenntunum höfuðborg alls
Islands. bar höföu veriö margir af
vorum beztu og lærðustu mönnum og
svo var enn fram I lok 18. aldar. Bæöi á
biskupsstólnum og í kringum hann
hlaut aö vera töluvert andlegt fjör og
út þaöan hlaut aö breiðast fræöahugur
og ást á lærdómum, og vitanlega voru
Hólar miögaröur allrar menningar i
Skagafiröi, og kvaö svo rammt aö þvi,
aö hverjum manni fannst hann eiga
heima á Hólum, og var þaö kall-
aö um alian fjörö, hvaðan sem var,
aö fara heim á staöinn og heima á
staönum, þegar rætt var um biskups-
setrið, og mun það orötæki haldast enn
I Skagafiröi. En þegar Espólin kom
þangaö 1803 þá var dýröin farin af á
Hólum, biskupsdæmið lagt niöur,
skólinn tekinn af, prentsmiöjan fiutt
suður, staöarhúsin rifin, en fátt eftir af
þvi, sem fyrri var, nema
endurminning þess og söknuður I
brjóstum nær allra manna. En þaö
sem mest var um vert, var það, aö
töluverö menntun var eftir i Skagafiröi
og fróöleikshugur, sem menjar horfins
skóla og biskupsstóls. Espólin gat þvi
varia hafa lent á hentugri staö en þar,
til þess að lærdómur hans heföi áhrif
út frá sér. Fólkiö var námfúst og
héraðið sagnarikt.”
Af þessu má sjá að aðstæður allar
voru hagstæðar til fræðiiðkana og and-
legra starfa, og getur vart hjá þvi
farið, aö jafn næmur maöur og Espólín
hafi skjótt fundið, hversu and-
rúmsloftiö var annað I Skagafiröi