Upp í vindinn - 01.05.1982, Page 12

Einar B. Pálsson, prófessor
Hugleiðingar um
Orðaforði íslenskunnar er sífellt að breytast. Svo hefur
verið frá upphafi byggðar hér á landi. Með breytingum á
þjóðfélagsháttum koma nú hugtök, sem tákna þarf með nýj-
um orðum. Gömul orð, sem ekki er lengur þörf fyrir, gleym-
ast. Þau geta týnst alveg, ef þau eru ekki varðveitt í rituðu
máli. Þetta á sér stað í öllum tungumálum. Þjóðfélagsbreyt-
ingar hafa verið hægari í sögu íslendinga en flestra Evr-
ópuþjóða allt fram á síðustu öld.Orðaforði okkar hefur því dug-
að lengur en þeirra.auk þess sem hann hefur haft stuðn-
ing af gamalli bókmenntahefð.En því sneggri og tilfinnan-
legri verða svo áhrifin hér á landi.þegarný tækni veldurger-
breytingu á atvinnuháttum og þar með þjóðfélagsháttum á
örfáum mannsöldrum, aðeins einni öld.
Fyrir löngu er svo komið, að það er yíðs fjarri að
„sjálfvirk" nýyrðamyndun meðal almennings nægi til þess
að leggja til orð um hinn mikla fjölda hugtaka, sem nota
þart. Þar við bætist, aö mörg hugtök eru nú svo sérhæfð,
að ekki dugir orðsnilli ein til að mynda orð um þau, heldur
þarf einnig fagþekkingu til aö koma auk þekkingar á mál-
fræði. Og þar er íslenskan strangur húsbóndi. Skipuleg
starfsemi við nýyrðagerð er því óhjákvæmileg, efekkiáilla
að fara.
Á því sviði hefur Verkfræðingafélag íslands verið braut-
ryðjandi. Árið 1919 stofnaði félagið starfsnefnd til söfnunar
og myndunar á nýjum tækniorðum skömmu eftir að dr.
Björn Bjarnason frá Viðfirði hafði flutt erindi í félaginu um
það efni. Orðanefnd Verkfræðingafélagsins starfaði samfellt
í 8 ár. Starf hennar er fyrsta skipulega starfið að íslenskri
nýyrðamyndun.
í orðanefnd VFÍ störfuðu saman málfróðir menn og verK-
fróðir, auk þess sem margir aðrir voru til kallaðir, því að
nefndin lét margs konar orð til sín taka, jafnvel orð úr heim-
ilishaldi. Orðaskrár voru birtar í timariti VFI, í dagblöðum
oq bæklingum, og fyrir kom, að deilur hlutust af í blöðum.
Um þetta ma nánar lesa í bók Halldórs Flalldórssonar „ íslensk
málrækt" (1971) og í bók Baldurs Jónssonar„MályrkjaGuðm-
undar Finnbogasonar" (1976).
Með þessu var sýnt, hvernig vinna mætti skipulega að ís-
lenskri nýyröagerö. Síöan hefur margt gott verið unmð, og
kemur mér þá í huga áratuga starf Orðanefndar Rafmagns-
verkfræðideildar Verkfræðingafélagsins og ennfremur verk
þeirra Sveins Bergsveinssonar og Halldórs Halldórssonar
við nýyrðasmíð og nýyrðasöfnun, er unnið var um og eftir
1950 á vegum Menntamálaráðuneytisins: Nú starfa nefndir
í mörgum félögum og stofnunum á þessu sviði, en af hendi
ríkisvaldsins er íslensk málnefnd sett til að vinna að ís-
lensku málverndarstarfi og styðja starfsemi nýyrðanefnda.
Frá þessu er margt að segja, en skal eigi gert hér.
Nú mætti spyrja, hver árangur hefur orðið. Hver hafa orð-
ið örlög þeirra pusunda nýyrða, sem smíðuð hafa verið?
Ekki veit ég til þess, að reynt hafi verið að meta, hve
mikill hluti nýyrða hefur í raun komist í gagnið. Enginn hef-
ur heldur vald til að ákveða endanlega, að tiltekin orð skuli
notuð. Þar ræður einskonar úrval náttúrunnar. Og nýyrði
geta auk þess komið fram á misjafnlega heþþilegum tíma.
Hér skulu netnd tvo dæmi um örlög orða ur tæknimáli.
12
Tækni. Hveráttar sig á því nú, að þetta orð sé ekki afgam-
alt? Það er búið til árið 1912. Höfundur þess er dr. Björn
Bjarnason frá Viðfirði, sem áður er getið, einn helsti frum-
kvöðull nýyrða- og málhreinsuriarstefnu í íslensku máli.
Tækni er tengt orðinu tæki.Það mun heldur ekki vera gam-
alt orð. í Orðabók Háskólans eru ekki eJdri heimildir um
orðið tæki en úr Píslarsögu Jóns Magnússonar frá 17. öld,
en þá var tæki notað um að hafa tök á einhverju, tækifæri.
Sama merking er enn í Nýjum félagsritum á 19. öld. Elsta
heimild um orðið tæki í merkingunni verkfæri, sem tilgreind
er í Orðabók Háskólans, er vestfirskt orðasafn frá síðari
hluta 18. aldar. Orðið teknik er á hinn bóginn komið úr
grísku (tekhne).
Tækni er því óskylt teknik að uppruna, þótt orðunum svipi
saman. En það er snilli höfundarins að þakka.
Þótt orðið tækni væri búið til 1912, reyndar sama árið og
Verkfræðingafélag íslands var stofnað, komst það ekki í
gagnið í mæltu máli fyrr en áratugum seinna. í Orðabók
Háskólans er elsta heimild um notkun orðsins tækni í rituðu
máli úr tímaritinu Rétti frá 1930, og næstu heimildir eru úr
Skírni 1935 og Ægi 1937.
Fróðlegt er að sjá, hve seint orðið tækni kemst í orða-
bækur. Nýyrði eru yfirleitt ekki tekin í almennar orðabækur
fyrr en þau hafa náð fótfestu í málinu. í íslensk-danskri
orðabók Sigfúsar Blöndals 1924 fyrirfinnst tækni ekki og ekki
heldur í dansk-íslenskri orðabók Freysteins Gunnarssonar
1926. í henni er teknik þýtt sem „iðnfræði; listregla; leikni;
hagleikur". Af þessu orðavali sést, hve skort hefur orð í
mælt islenskt mai um hugtakið teknik. I þýsk-islenskri orða-
bók Jóns Ófeigssonar 1935 er orðið tækni ekki heldur. Þar
er „teknik" þýtt „iðnfræði, verkfræði; listregla; aðferð;
leikni; hagleikur'1. Þeir Freysteinn Gunnarsson og Jón
Ófeigsson voru meðal hæfustu málfræðinga sinnartíðar.
Ég hef ekki séð orðið tækni í eldri orðabókum en í ensk-
íslenskri orðabók efir Sigurð Örn Bogason frá 1952. Þar er
það notað sem einasta þýðing á orðinu „technique" og jafn-
framt i fáeinum samsetningum. Þa voru liðin 40 ár frá þvi
að orðið tækni var bUið til. I fransk-íslenskri orðabók eftir
Gerard Boots og Þórhall Þorgilsson 1953 finnst tækni aftur
á móti ekki. Þar er „technique" aðeins þýtt með iðnfræði.
í 3. útgáfu af ensk-íslenskri orðabók Geirs T. Zoéga 1954
bregður orðinu tækni fyrir. Þar er „technics" þýtt sem „reglur
um iðnað, listfræöi: tækni“. En „technology" er þýtt sem „iðn-
fræði, iðnaðarlist.11 Orðið „technique11 finnst þar ekki.
I endurskoðaðri útgáfu hinnar dansk-íslensku orðabókar
Freysteins Gunnarssonar 1957 er „teknik" þýtt sem „tækm;
iðnfræði; listregla; leikni; hagleikur". Og í íslensk-danskri
orðabók Agústs Siguróssonar 1957 eru loks orðin tækni og
tæknilegur talin samsvara dönsku orðunum teknik og
teknisk. Það er þó fyrst í viðbæti við dansk-íslenska orða-
bók Sigfúsar Blöndals frá 1963, sem þeir Halldór Halldórs-
son og Jakob Benediktsson ritstýrðu, að orðið tækni fær
rými við hæfi og þá m.a. í um 50 samsetningum.
Nú vaknar sú spurning: Hvers vegna komst orðið tækni
svo seint í gagnið? Orð, sem nú má heita að sé á hvers
manns vörum. Ég tel að ástæðan sé sú, að þörfin fyrir þetta