Mímir - 01.03.1968, Blaðsíða 11

Mörgum spurningum sé ógerningur að svara
nema því aðeins að vita, hvenær hin erlendu
máláhrif komu fram og hvaðan og hvernig þau
bárust. Síðan sé nauðsynlegt að fylgja hinum
erlendu máláhrifum eftir í samfélaginu.
Hér reynist ekki unnt að ræða sérstaklega
þessi vandamál, en vikið verður að þeim nú á
eftir í sambandi við aðra þætti. Þó er ekki unnt
að fylgja eftir dreifingu erlendra máláhrifa í
samfélaginu — eftir stéttum, landshlutum eða
frá einum tíma til annars. Eru hér sem víðar á
sviði íslenzkra fræða óleyst verkefni — sem
bíða.
Þegar kanna á, hvaðan erlend máláhrif eru
runnin, má beita þrenns konar málfræðilegum
aðferðum: I fyrsta lagi hljóðfræðilegri athugun
og samanburði á hljóðkerfum hlutaðeigandi
tungumála (þ. e. fónetískri og fónemískri at-
hugun). I öðru lagi má beita formfræðilegum
athugunum (þ. e. athugunum á formeiningum
tungumála og niðurskipun þeirra) og í þriðja
lagi má beita merkingarfræðilegum athugun-
um, sem raunar eru tengdar athugun á merk-
ingarlegum formeiningum málsins.
Meðal formfræðilegra athugana, sem gerðar
hafa verið í sambandi við erlend máláhrif, eru
athguanir á kyndeilingu orða, sbr. W. CEDER-
SCHIOLD: Studier över genuswáxlingen i forn-
wastnordiskan och fornsvenskan [1912]. Við
þessar athuganir er ráð fyrir því gert, að þegnar
samfélagsins hafi einhverja þekkingu á því
máli, sem orðið er tekið úr. Nú er það sannast
mála, að erfitt er fyrir málnotanda að ráða kyn
orðs í erlendu máli, enda þótt hann hafi nokkra
þekkingu á málinu og kyndeiling orða sé með
líkum hætti og í móðurmáli hans. Sé málnot-
andinn hins vegar mngumálinu ókunnugur eða
ef kyndeiling er með gerólíkum hætti í því og
móðurmáli hans, er óhugsandi að nota megi
þetta mark til að ákveða, hvaðan orð er runnið.
Auk þess kemur oftlega alþýðuskýring til skjal-
anna og gerir að engu kerfisbundinn saman-
burð.
Athuganir CEDERSCHIÖLDS eru reistar á
riti SÖDERWALLS: Om frámmande ords be-
handling i fornsvenskan. Lunds Universitets
Árskrift 1886 og bók FISCHERS: Die Lehn-
wörter des Altwestnordischen. Palestra 85.
1909. Af úrtaki því, sem hann valdi úr sænsku,
kom í Ijós, að 43 af hundraði tökuorða héldu
kyni sínu, en í vesmrnorrænu 69 af hundraði.
CEDERSCHIÖLD telur, að kyn tökuorða ráð-
ist ekki af kyni þess í frummálinu (málinu, sem
það er tekið úr), heldur ráði þar mestu um á-
hrif málkerfisins, sem orðið er tekið upp í.
Nefnir hann sem dæmi, að tökuorðin kúnst,
lykt, makt og prakt væru ekki kvenkyns í
vesmrnorrænu vegna þess, að orðin væru kven-
kyns í lágþýzku, heldur vegna þess að þau eru
flokkuð með vesturnorrænum orðum, sem enda
á -t (< -ti) eða -d (< -iþa) og fyrir voru í
málinu, svo sem eykt, dýpt, sekt, tylft eða dygð,
hjörð, mergð og nauð.
Sýnist mér því kyndeiling orðs ein ekki hafa
forsagnargiidi um upptök þess, þó að um hreint
tökuorð sé að ræða. Hins vegar getur þessi
samanburður verið mikilsverður, ef tekið er
tillit til formeininga og samanburður gerður á
málkerfunúm.
Ekki verður frekar rætt hér um þessar þrjár
málfræðilegu aðferðir við greiningu tökuyrða,
en lítillega vikið að þeim í sambandi við dæmi
hér á eftir.
Alkunna er, að tökuyrði geta borizt með
fólki, sem haft hefur samskipti við málsamfé-
lagið án þess að nema málið að fullu. Hefur
það ekki getað beitt því nema nota orð úr eigin
tungumáli og styðjast við formbyggingu þess.
Flytji þetta fólk með sér nýja verkmenningu,
vörur eða hugmyndir, má búast við því, að orð
úr máli þess séu notuð um hin nýju merkingar-
mið og festi ræmr. Einnig geta áhrif þessa fólks
komið víðar fram á máli — í orðmyndun, setn-
ingaskipun, áherzlu og líkingum. Þannig hafa
máláhrif borizt alla tíð með farandfólki, kaup-
mönnum, iðnaðar- og handverksmönnum, þræl-
um og trúboðum.
Sumir fræðimenn hafa gengið svo langt að
tala um „Mischsprache" (víxlmál), sem orðið
11