Mímir - 01.06.1989, Síða 46

3 Hvað merkir orðið maður
3.1 Merking enska orðisns man
Spender (1980:151-154 og víðar) leggur tölu-
verða áherslu á að enska orðið man vísi fyrst
og fremst til karlmanna, jafnvel í tilvikum þar
sem það er notað í almennri merkingu og ætti
samkvæmt hefðbundnum skilningi að tákna
‘tegundina maður’. Og það virðist — eftir
lestur bókar hennar — að svo sé í raun. Tví-
ræðnin sem í orðinu er setji konur að minnsta
kosti mjög oft í vanda. Það getur verið erfitt
fyrir þær að átta sig á því hvort þær teljist
með þegar orðið er notað. Hún telur líka að
algengt sé að fólk skilji orðið sem vísun til karl-
manna eða sé alls ekki visst í sinni sök eins og
fram kemur í eftirfarandi tilvitnun (Spender
1980:153):
When Wendy Martyna asked
people in her sample what they
thought of when they used tlie sym-
bol man, the males stated that they
thought of themselves. This was
not the case for females. The fema-
les said that they did not think of
themselves, they did not use the term
in relation to themselves, hence they
used he/man less frequently than
males. ... From this, Martynaconclu-
des that ‘Males may be generating
a sex specific use of he, one based
on grammatical standards of correct-
ness’ (Martyna, 1978). How con-
venient if this is the case!
Kempson (1977:84) virðist ekki einu sinni
taka það með í reikninginn þegar hún fjallar
um margræðni að man geti merkt ‘tegundin
maður’: „Along one parameter man stands
in opposition to woman, but along another
parameter man stands in opposition, not to
woman, but to &oy“. Samkvæmt þessu virðist
orðið ekki geta staðið í andstöðu við sjálft
sig, þ.e. merkt annað hvort ‘karlmaður’ eða
‘manneskja’.
En merkir íslenska orðið maður3 það sama?
Vísar það fyrst og fremst til karlmanna? Veld-
ur tvíræðni þess vandræðum þannig að það
mismuni konum eða valdi óöryggi hjá þeim?
3Það skal tekið fram að hér er eingöngu verið að tala
um nafnorðið maður, ekki notkun þess sem óakveðið
fornafn.
Það er spurningum sem þessum sem ætlunin
er að leita svara við hér á eftir. Ekki er við
því að búast að endanleg svör fáist, né að allir
verði sammála um niðurstöðurnar. Það hlýtur
alltaf að fara svolítið eftir máltilfinningu at-
hugandans og reynslu hans hvernig niðurstöð-
urnar verða.
3.2 Maður í merkingunni ‘karl-
maður’
Það er nokkuð augljóst að í dæmum eins og
í (3) merkir orðið maður eingöngu ‘karlmað-
ur’ (í þessu tilviki reyndar oft ‘eiginmaður’).
Dæmi sem þetta eru algeng og það er enginn
vafi á merkingu orðsins í þeim, eða tilvikum
þar sem greinilega er verið að vísa til eins á-
kveðins einstaklings eins og í (4):
(3) maður og kona
(4) Þegar maðurinn kom heim til sín þyrptust
börnin í kringum hann.
Setninguna í (4) skilur enginn á þann veg að
verið sé að tala um konu. Það var karlmaður
sem kom heim og það var karlmaður sem
börnin þyrptust í kringum. Svona dæmi valda
ekki vandræðum frekar en þegar talað er um
mann og konu.
En það eru til önnur dæmi sem geta valdið
vandræðum, þó mér finnist nokkuð ljóst að þar
sé verið að tala um karla en ekki konur. Best
er að líta á dæmi:
(5) Eg hitti mann sem ég þekki niðri í bæ í
gær.
Hvernig myndi viðmælandi minn skilja setn-
inguna í (5)? Jú hann myndi að öllum líkinum
skilja hana á þann veg að það hefði verið karl-
maður sem ég hitti í bænum. Það sýnir að
í a.m.k. sumum tilvikum þar sem maður er
notað í óákveðnu samhengi er það skilið — og
að öllum líkindum almennt notað — sem ‘karl-
maður’. En hvað ef ég vildi þó ekki gefa það
ákveðið í skyn hvers kyns viðkomandi væri.4
Það væri hægt að nota manneskja eins og í
(6) :
(6) Eg hitti manneskju sem ég þekki niðri í
bæ í gær.
4Þetta væri að sjálfsögðu ekkert vandamál ef ég
ætlaði ekki að vera hlutlaus, þá notaði ég bara karl,
strák, mann, konu eða stelpu eftir því hvað ætti við.