Helgarpósturinn - 07.11.1980, Page 6

6
Föstudagur 7. nóvember 1980
Geimfar nálgast Satúrnus
Vísindi til
gagns og gamans
t visindaþætti Helgarpóstsins,
sem ætlunin er aO hafa framvegis
i ööru hvoru blaöi.veröur i stuttum
greinum fjallaö um visindi og
visindaieg málefni: visindalegar
nýjungar af ýmsu tagi, þekk-
ingarleit manna til svölunar for-
vitninni og hagnýtt gildi visind-
anna.
Ofgnótt efnis er úr aö moöa,
enda er visindaleg starfsemi
oröin snar þáttur i þjóölifinu og
mannfrek iöja á borö viö vega-
gerö og húsbyggingar. Raunar
má til sanns vegar færa aö visind-
in ættu aö vera tii alis fyrst i
iönaöi og framkvæmdum lika,
vegir og hús endast best, þegar
efniviöur þeirra hefur veriö vel
valinn og rannsakaöur af visinda-
legri kostgæfni.
1 þættinum veröur ýmist sagt
frá nýjum sannindum eöa þvi,
sem enn er umdeilt. Fréttir af
grúski eriendis veröa aö vonum
oft fyrir vaiinu, en minnst veröur
þess á milli á islensk visindi og
visindapólitik, og enn annaö hug-
lægt sem ekki veröur heimfært
meö þessu móti. Bréf frá
lesendum eru vel þegin, fréttir,
tillögur um viöfangsefni og
annaö, sem gott er aö hafa til
hliösjónar.
Læt ég lokiö inngangi þessum
meö þeim ummælum, aö hér er
engin kennsla aö hefjast, heldur
vildi ég aöeins geta vakiö áhuga
lesenda og minnt þá á aö þekk-
ingarforöi mannkynsins vex dag
frá degi. Hver veit nema hann
eigi jafnvel eftir aö vega upp vit-
leysuna aö nokkrum isöldum
liönum.
Ekki er úr vegi aö minnast fyrst
á stórtiöindi, sem nú eru aö
gerast og bera mannvitinu gott
vitni: mannleg smiöi hefur fariö
geyst um himingeiminn undan-
farin þrjú ár, lagt aö baki hvorki
meira né minna en 2100 milljón
kilómetra, og er nú I námunda viö
reikistjörnuna Satúrnus eins og
til var ætlast I upphafi. Hér er átt
viö geimfariö, sem bandarlskir
visindamenanefna „Voyager” og
nefnt veröur einfaldlega Vlöförli I
þessari grein.
Satúrnus
Jöröin er þriöja reikistjarnan
frá sólu, en Satúrnus hin sjötta,
handan viö Mars og Júpiter. Sat-
urnus er hér um bil 10 sinnum
fjær sólu en jöröin, en braut
Satúrnusar er reyndar svo aflöng,
að mismunurinn á mestu og
minnstu fjarlægö frá sólu er á
borð viö alla fjarlægö frá sólu,
sem er um 150 milljón kilómetrar.
Annar samanburöur á Satúrn-
usi og jöröinni veröur á þessa
leiö: Saturnus er firnamikill um
sig miöjan: þvermál hans,
þ.e.a.s. vegalengdin þvert I
gegnum hnöttinn, er 10 sinnum
meira en þaö, sem jaröarkrfliö
okkar getur státaö af. Enn má
nefna aö efnismagn Satúrnusar
erhér um bil 100 sinnum meira en
jaröarinnar.
Nokkuö þætti mönnum langt
milli árshátiöa á Satúrnusi, þvi aö
tiræöur skröggur á jaröarvisu
heföi aöeins frá þremur slikum aö
segja eftir langa ævi á Satúrnusi:
þessi fjarlægi hnöttur þarf 10
jaröarár til aö ljúka af einum
snúningi umhverfis sólina, einu
Satúrnusarári. — Hins vegar er
sólarhringurinn aöeins liölega 10
klukkustundir.
Til skamms tima hafa menn
þótst vita eftirfarandi um eðli
Satúrnusar: Þéttur hjúpur úr
methan og ammoniaki umlykur
hann efst. Þrefalt hringakerfi
umhverfis miöjuna einkennir
hann og eru þau talin vera sam-
safn grjótmola og rykkorna, sem
snúast umhverfis reikistjörnuna I
sama fleti og sama sporbaug.
Hringirnir kunna aö vera leifar
fylgihnatta, sem sundrast hafa
vegna hins öfluga aödráttarafls
Satúrnusar. NIu tungl eru i eftir-
dragi svo aö vitaö sé meö vissu,
Mimas, Titan, osfrv. — Þvermál
hins sérkennilega hringakerfis er
275 þúsund km, en þykktin aöeins
um 20 km.
//Víöförli"
Og nú hefur Satúrnus fengiö
heimsókn um óraveg, Viöförli
nálgast. Nýlega hófst annatimi
mikill hjá vísindamönnunum,
sem ætla aö fylgjast meö geim-
farinu, þvi aö taka á myndir af
reikistjörnunni meö stuttu milli-
bili. Hámark athugunartlma-
bilsins veröur 12. nóvember,
þegar Viöförli kemst næst
Satúrnusi á ferö sinni framhjá og
verður þá fjarlægö hans til
hnattarins „aöeins” um 124
þúsund kiiómetrar.
Ferðin til þessarar frægu reiki-
stjörnu meö hringina dularfullu
um sig miöja hófst I september
1977, þegar geimfarinu var skotiö
á loft I áttina til Júpiters. 1 mars
1979 fór svo Viöfröli hjá garöi og
tók stórmerkilegar myndir af
yfirboröi Júpiters og mörgum
tunglum hans. Akveöiö hefur
verið að nýfundin tungl Júpiters
veröi nefnd nöfnum úr norrænni
goöafræöi.
„Viðförli” á leiö siöan framhjá
Júpiter lengra út i myrkriö mikla
á leiö til Satúrnusar. — 1 septem-
ber i fyrra var reyndar annaö
bandariskt geimfar i námunda
viö Satúrnus, „Könnuöur ellefti”
(Pioneer 11). Könnuöur var öllu
ver búinn tækjum en Viöförli, en
tók þó nokkrar athygiisveröar
myndir af Satúrnusi. Viöförli
mun ef ekkert bilar taka miklu
greinilegri myndir.
Eins og áöur sagöi hefur ein-
farinn mikli lagt aö baki 2100
milljón kilómetra og er nú I 1500
milljón kólómetra fjarlægð frá
jöröu. Sprettharöur er hann, þvi
aö vegalengd sem svarar kíld-
metrunum 50 milli Reykjavikur
og Þingvalla geysist hann á einni
sekúndu. A sólarhring fer hann
þvi um 4,3 milljón kilómetra sem
samsvarar fimm ferðum fram og
aftur héöan og til tunglsins. (Hér
er átt viö þann hrimföla og gráa
sem viö þekkjum best.)_
Jie/garpústurinn_
ÚR HEIMI VÍSÉNOANNA
Umsjón: Þór Jakobsson.
Satúrnus.
Myndatökulotan, sem hófst um
miöjan október mun standa til
loka nóvember. Biöa menn
spenntir eftir nákvæmum mynd-
um af hringum og tunglum
Satúrnusar.
Á leið sinni til Satúrnusar
undanfariö hafa myndir veriö
teknar á tveggja tima fresti. -
Myndavélunum er beint aö fjór-
um stööum á reikistjörnunni. t
fyrstu fékkst mynd af hnettinum
öllum, en nú þegar nær dregur
Vferöa myndirn.ar af viöáttuminni
svæöum, en aftur á móti veröa
þær aö sama skapi skýrari og
skemmtilegri.
Mikilfenglegir og sérkennilegir
hringir Satúrnusar greinast siöan
smám saman sundur i örtungl og
björg, mola og mylsnu, sem
svifur án afláts hring eftir hring
hátt yfir miöbaug þessa jötun-
hnattar i sólkerfi okkar.
Þaö veröur gaman aö skoöa
myndirnar sem Víöförli er aö
taka um þessar mundir langt Uti i
geimnum og ekki sist þær, sem
hann mun taka I „skotfæri” I
rúmlega 100 þúsund kilómetra
fjarlægö 12. nóvember n.k., þaö
er fjórum sinnum styttri vega-
lengd en héöan og til tunglsins.
Fjarlægðin og
hugur manns
Erfitt er i rauninni aö gera sér i
hugarlund, hve miklar fjarlægö-
irnar eru I himingeimnum og
jafnvel i túninu heima, innan sól-
kerfis okkar: milli sóiar og fyrr-
nefndra og annarra reikistjarna.
Stjörnufræöingar nota sem
kunnugt er lengdareiningu, sem
þeir kalla ljósár. Þaö er vega-
lengdin sem ljósiö kemst á ári, en
hraöi ljóssins er um 300 þúsund
kilómetrar á sekúndu. A
svipaöan hátt er hægt aö tala um
ljós-sekúndur og ljósminútur.
Það er „aöeins” 1,3 ljós-
sekúnda til tunglsins, en til sólar-
inhar eru 8,3 ljós-minútur. Hve
langt aö heiman er Vlðförli okkar
mannanna kominn út I geiminn
endalausa? Svariöer: um þaö bil
75 ljós-mínútur.
En þetta eru aö visu smámunir
miöaö viö fjarlægö til annarra
sólna, stjarnanna sem prýöa
himinhvolfiö aö næturlagi. Ljósiö
frá þeirri nálægustu hefur nefni-
lega veriö á leiöinni til okkar
siöan um sumariö 1976.
Enn um leyniþræði lækna
1 Heigarpóstinum fyrir um
hálfum mánuöi var fjailaö um
tengsl lækna viölyfjafyrirtæki, og
þeirri spurningu velt upp hvort
„góövild” fyrirtækjanna i formi
gjaf a og matarboöa til lækna væri
eöiiieg. t framhaldi af þessari
grein haföi maöur nokkur sam-
band viö blaöiö og benti á aö ekki
ósvipaö ætti sér staö milli nokk-
urra augnlækna og gleraugna-
verslana .
1 Reykjavik eru augnlæknar
* sennilega um fimmtán talsins, og
þeir eru á ýmsum aldri. Hér eru
sömuleiöis rámlega tiu gler-
augnaverslanir. Þaö er þvi næsta
auövelt aö veröa sér útum gler-
augu, hafi maöur bilaöa sjón.
Framgangsmátinn er sá aö sjiikl-
ingur mætir á stofu augnlæknis tii
meöferöar. Augnlæknirinn gerir
sinar athuganir og mælingar, og
skrifar siöan recept uppá gler-
augu. Sjúklingurinn fer svo meö
receptiö I einhverja hinna fjöl-
mörgu gleraugnaverslana ,
velur sér umgjaröir og fær sin
gleraugu gegn gjaldi.
Maöurinn sem haföi samband
viöblaöiösagöi á þessu brotalöm.
Sumir augnlæknanna visuöu
sjúklingum sinum á ákveönar
verslanír, og féngju e’inhver pró-
sent af sölunni fyrir. Þessir
læknar notfæröu sér fáfræöi
sjúklinganna um þennan fram-
gangsmáta, og þá tilhneigingu
sjuklinga aölita á orö læknis sem
lög, til aö hagnast á þvi sjálfir.
Þannig hlýddusjúklingar þessum
„skipunum” oft.
Ljóst er aö erfitt er aö sanna
slikar tilvisanir á lækna. Aö sam-
tölum þar sem læknir vísar sjúkl-
ingi á verslun þar sem hann á aö
leysa út receptiö eru I fæstum til-
fellum vitni, og því auövelt fyrir
lækni aö neita öllum slikum ásök-
unum. Og ef á hann sannaöist aö
hafa beint einhverjum ákveönum
á vissa gleraugnaverslun, þá gæti
hann sagt aö þaö hafi hann aöeins
gert vegna itrekaörar beiöni
sjúklingsins.
Helgarpdsturinn haföi sam-
band viö þrjá aöila sem gjör-
þekkja þessi mál, og allir voru
sammála um aö þaö væri ekki
neinn vafi á aö vissir læknar
geröu þetta, einkum og næstum
eingöngu læknar af eldri kynsldö-
inni. Enginn þessara þriggja aö-
ila vildi láta nafns sins getiö, en
Helgarpósturinn sér ekki ástæöu
til aö efast um sannleiksgildi frá-
sagna þeirra, sem allar voru nán-
ast samhljóða.
Samkvæmt þeim eru þessi
tengsl augnlækna viö ákveðnar
gleraugnaverslanir leifar frá
gamalli tiö.Fyrir nokkrum' ára-
tugum, þegar augnlækningar
voru á frumstigi hérlendis viö-
gekkst sú venja aö hver augn-
læknir haföi „sina” gleraugna-
verslun. Einstaka læknir átti
jafnvel shka verslun, en yfirleitt
höföu bara gleraugnaversl-
anirnar augnlækni á sinum snær-
um. Þá þýddi litiö aö setja á fót
verslun meö gleraugu án þess aö
eiga augnlækni aö. En svo fjölg-
aöi bæöi verslununum og lækn-
unum, og „óháöar” verslanir litu
dagsins ljds. Viö þaö losnaöi um
þessi tengsl, og á siöustu 10 til 15
árum hafa þau minnkaö mikiö.
Samkvæmt heimildum Helgar-
póstsins eru þau þó enn til staðar
og blaöiö hefur til dæmis undir
höndum recept frá einum augn-
læknanna þar sem hann hefur
skrifaö nafn og heimilisfang gler-
augnaverslunar aftan á.
Aö sögn landlæknis Olafs Ólafs-
sonar, bárust honum fyrir nokkr-
um árum upplýsingar um slik
tengsl. En þá sagöi hann aö ekk-
ert heföi veriö hægt aö gera I
málinu vegna ónógra sannana,
enda máliö afskaplega teygjan-
legt og erfitt aö henda reiöur á.
„En þaö er auövitaö í hæsta máta
óeöiiiegt aö læknir sé fjárhags-
iega háöur gleraugnaverslun”,
sagöi Landiæknir.
1 viöræöum Helgarpóstsins viö
heimildarmenn hans kom nafn
Úlafs Þóröarsonar oft upp. tJlfar
ersem kunnugt er meö stofu sína
á Lækjargötunni, fyrir ofan gler-
augnaverslunina Fócus. Þegar
Helgarpósturinn spuröi hann um
tengsl hans viö þá verslun neitaöi
hann alfariö aö þau væru viö-
skiptalegs eölis. „Ég á ekkert f
versluninni og hef engra slikra
hagsmuna aö gæta og hef aldrei
gert”, sagði hann. „Þaö voru
litilsháttar fjölskyldutengsl milli
fyrrverandi augnlæknis hér, og
eiganda verslunarinnar, og mér
var á sinum tima dálitiö illa viö
aö fara inni plássiö af þeim
sökum. En hér var fyrsti augn-
læknir á Islandi til húsa, og hús-
næöiö er merkilegt fyrir þær
sakir. Ég fæ stundum afnot af
tækjum hjá þeim hérna niöri,
enda eiga þeir á einstaka sviöum
betri tæki en ég. Aö ööru leyti eru
samskipti min viö þá eins og viö
aörar verslanir, nema hvaö ég
þarf ekki aö tala viö þá i sima
vegna nálægöarinnar”, sagöi
Úlfar Þóröarson, augnlæknir.
Athygli Helgarpóstsins var
einnig vakin á feröum augnlækna
útiá landi (nema á Akureyri) aö
augnlæknamir I Reykjavfk fara
þangaö ef til vill þriggja eöa fjög-
urra vikna langar feröir. Komur
þeirra eru auglýstar fyrirfram á
þéttbýlisstööunum, og þeir sinna
læknisstörfum i nokkra daga á
hverjum staö. Meö læknunum i
þessum feröum eru fulltrúar
gleraugnaverslana, sem hafa
meösérsýnishorn af umgjöröum,
þannig aö sjúklingarnir geti
pantaö eftir þeim. í hverri ferö
má kannski búast viö aö læknir-
inn skrifi hátt i hundraö recept,
og ef hver gleraugu kosta um 50
þúsund krónur, má sjá aö hér er
um góöa búbót aö ræöa fyrir gler-
augnaverslanimar.
Landinu er skipt niður i sjö
svæöi, hvaö þetta varöar, og fara
læknarnir um svæöin eftir settum
reglum. Engar reglur eru hins-
vegar til um hvemig gleraugna-
verslunum ber aö skipta á milli
sin bitunum, og þykir ýmsum
óeðlilegt aö iæknarnir geti ráöiö
Tvvaöa verslun þeir velja meö sér.
Nafn úlfars var aftur nefnt i
þessu sambandi, en hann hefur
Suöurnesin á sinum snæmm, og
tekur meö sér fulltrúa frá gler-
augnaversluninni Focus. Onnur
gleraugnaverslun I Reykjavik
reyndi aö komast inn i viöskiptin
á Suöumesjum, en úlfar vildi
Fócus og enga aöra. „Ég vil
sjálfur ráöa meö hverjum ég
vinn”, sagöi Úlfar um þetta at-
riöi. Hann sagöist hafa veriö einn
af frumkvöölum þess aö núver-
andi skipulag var tekiö upp,
vegna þess aö hann vildi ekki
sjálfur standa i þvi aö selja gler-
augu, eins og áöur haföi veriö
gert. „Fólkiö vill heldur ekki að
alltaf sé veriöaö skipta um versl-
unarmenn”, sagöi hann.
Landlæknir sagöi aö þetta mál
heföi komiö til sinna kasta, og aö
hann heföi lagt þaö i hendur bæöi
augnlæknafélagsins og gler-
augnasalafélagsins. Samkvæmt
upplýsingum Helgarpóstsins er I
hvorugu félaginu eining um lausn
þess. Þeir gleraugnasalar sem
eru „vinir” augnlæknanna vilja
ekki sleppa hnossinu.
— GA