Helgarpósturinn - 31.10.1985, Blaðsíða 17

„Vigdís er
hafmeyja Islands“
segir Hermann Másson, froskmaður og rithöfundur
„Rithöfundurinn er alltaf að
leita að hafmeyju sem er andi
skáldskaparins," segir
Hermann Másson, frosk-
maður og rithöfundur.
Hvaö skyldi vera líkt meö starfi rit-
höfurtdar og froskmanns? Pessari
spurningu standa íslenskir lesendur
nú frammi fyrir því nú er aö koma
út hjá Forlaginu skáldsagan Frosk-
maðurinn eftir ungan íslenskan höf-
und, Hermann Másson. Hann er
sjálfur froskmaður, fœddur í Sand-
gerði árið 1959. Hann stundaði sjó-
mennsku á Suðurnesjum en fór að
vinna á Keflavíkurflugvelli og fékk
þá áhuga á að gerast froskmaður.
Þegar hinn frœgi franski froskmað-
ur Roland Barthes kom hingað til
að kanna flakið afskipinu Pourquoi
pas? sem fórst hér í vísindaleiðangri
var Hermann fenginn til að kafa
með honum. Köfunin, nafnið á skip-
inu og tilgangur þess höfðu rík áhrif
á hann og því hélt hann til Frakk-
lands þar sem þeir Roland störfuðu
lengi saman við köfun á ýmsum
sviðum og svœðum. Um þessar
mundir stundar Hermann nám í
bókmenntum og heimspeki við Sor-
bonne-háskóla. Hermann Másson
hafði stutta viðdvöl í Reykjavík í síð-
ustu viku ogþá fór fram eftirfarandi
spjall hans við blaöamann HR
Froskmaðurinn er saga mannsins
sem fullorðinn lifir líkt og á seig-
drepandi hausti — án allrar gleði.
Dag nokkurn hittir hann hafmeyju
sem heimtar að hann yfirgefi konu
og börn og taki saman við sig. Verð-
ur hann ekki að hlýða þegar hún
hótar að leggja sjávarútveginn í rúst
með því að flækja net fiskiskipanna
í skrúfuna? Við lestur bókarinnar
vaknar fljótt sú spurning hvort neð-
ansjávarbylting sé hafin hér á landi.
— Hvaö knúðiþig, froskmanninn,
til að setjast niður við skriftir?
„Það veit maður aldrei. Þessi
árátta er svo falin og dularfull að
maður veit ekki hvaðan hún kemur.
En engu að síður kemur hún úr und-
irdjúpunum, og rithöfundurinn er
alltaf að leita að hafmeyju sem er
andi skáldskaparins."
— I bókinni eru hafmeyjarsýki og
huldukonuveiki nefndar í sömu
andránni. Hvað merkir það?
„Leitin að hugsjóninni kemur
fram með ýmsu móti. Bóndinn á sér
huldukonu, sjómaðurinn hafmeyju,
stjórnmálamaðurinn á sér fjallkonu.
Tákn þjóðar er alltaf kvenkyns.
Maðurinn sér alltaf kvenkyn í hug-
sjóninni."
— Hvar og hvernig hefuröu hlotið
menntun þína?
„í raun og veru menntast maður-
inn aldrei nema hann hafi hana
meðfædda. Þá getur skólakerfið
fullkomnað hana ef því er að skipta.
En sá sem hefur ekki hlotið mennt-
un í arf hefur hvorki vit né þroska til
þess að nýta sér það sem skólakerfið
hefur upp á að bjóða. Ég hlaut mína
menntun í Sandgerði, af afskiptun-
um við hafið og hinu mikla útsýni."
— Og þar ákvaðstu að leggja á
djúpið?
„Já, í Sandgerði eru engin fjöll og
engir dalir. Landið er eins og fram-
hald af hafinu. Maður hefur á tilfinn-
ingunni að fólkinu í Sandgerði hafi
skolað á land, að uppruni þess sé í
hafinu."
— Og sögusviðið í Froskmannin-
um tekur mjög mið af Sandgerði,
ekki satt?
„Jú, ég reyni að lýsa lífinu í Sand-
gerði en ég beiti til þess heimspeki-
legum aðferðum. Mér finnst mál til
komið að íslenskur skáldskapur ger-
ist annars staðar en í Reykjavík sem
hefur verið mjög einokandi á þeim
vettvangi. Sandgerði er dæmigert
íslenskt þorp. En í lýsingu minni á
því beiti ég ekki neinum smásálar-
skap.“
— Finnst þér smásálarskapur
vera algengur í íslenskum skáldsög-
um?
„Já, rithöfundum hér hættir til að
draga viðfangsefni sitt niður í dálitla
músarholu. Þegar þeir hafa fjallað
um Reykjavík hafa þeir yfirleitt gert
það út frá músarholusjónarmiði. Lít-
ilmannleg ádeila og eldhúsnöldur
hefur mjög markað Reykjavíkursög-
urnar. Þar er ekkert stórmannlegt á
ferð.“
— Finnst þér þá ekki tjóa að deila
á hlutina?
„Ég deili ekki á hlutina. Sérhver
hlutur er eins og hann er en það er
tilgangslaust að deila á hann. Ef
maður vill breyta einhverjum hlut,
þá þarf að bylta honum. Þetta hefur
mannkynið vitað frá vöggu sinni. Ef
hluturinn er staðnaður verður að
umbylta honum. Þess vegna eru all-
ar byltingar mjög nauðsynlegar."
— Finnst þér œskilegt að bylting-
arástand skapaðist á Islandi?
„Já. Þegar þjóðir hafa verið að slá
hausnum við steininn í áratugi er
nauðsynlegt að bylta, bæði til að
bjarga hausnum og steininum. En
ég tel ósennilegt að bylting verði
gerð á íslandi vegna þess að til að
svo megi verða verða menn að
hugsa í kerfum. Það er Islendingum
ekki tamt. Aftur á móti höfum við
nóg af hinu ljóðræna sem tekur við
eftir að bylting hefur verið gerð.
Þetta kom skýrt fram á kvennafrí-
daginn í síðustu viku. Þá skemmtu
konur sér í hinu Ijóðræna án þess að
nein bylting hefði átt sér stað."
— Hvaða áhrif hefur Frakklands-
dvölin haft á þig?
„Hún hefur auðvelclað mér að sjá
hlutina í skýru ljósi. í Frakklandi er
löng hefð fyrir því.“
— Kemur það aldrei fyrir að þér
finnist málskrúðsstíll (retórík) þeirra
dálítið innantómur?
„Jú, mannlífið er innantómt. En
aftur á móti leynist oft auðlegð á
bak við. Það er oft auðgi í hinu inn-
antóma og líf í dauðanum eins og til
dæmis þegar heitt vatn sprettur upp
í jökulhrjóstri. En þegar retórík
Frakka er komin á lokastig þá gera
þeir byltingu. En við myndum halda
áfram að blaðra til að komast af."
— Hvers vegna er það?
„I Frakklandi kafar maður dýpra
og víðar."
— Sér maður þá fleiri hafmeyjar
þar en hér?
„Nei. í köldum sjó eru fieiri haf-
meyjar en í heitum því það heita
þrífst best í kulda eins og ástin."
— Eru þá Islendingar ástríkari en
til að mynda Frakkar, að þínu viti?
„Það er meiri tilfinningahiti á
norðurslóðum en á suðurslóðum
þótt þar sé meira um leikræna til-
burði. Maður veit ekki hvar ástin er,
hún getur alveg eins verið í hinu
leikræna eins og í hinu líkamlega
samræði eða því að sjá fyrir fjöl-
skyldu sinni.“
— Hver er helsta hafmeyja ís-
lands?
„Það er auðvitað Vigdís. Hún er
. hafmeyja Islands."
JS
BÓKMENNTIR
Púkkað undir Kjarval
Indriði G. Þorsteinsson
Jóhannes Sveinsson Kjarval
Ævisaga I. bindi
Almenna bókafélagið 1985
Þegar gagnrýnandi gengur að bók er hann
aldrei algerlega hlutlaus heldur haldinn. viss-
um fordómum og óskum um hvernig hún
eigi að vera. Og eins er lesandinn. Hann hef-
ur gert einhverjar fyrir fram kröfur. Síðan fer
það eftir bókinni, gerð hennar og efni, hvort
henni tekst að brjóta niður fordóma lesanda
eða gagnrýnanda og fá hvorutveggja á sitt
band; það er að segja: tekst henni að heilla
og láta menn gleyma öllu við lesturinn nema'
henni sjálfri. Vissulega er slíkt ekki algerlega
á færi neinnar bókar, en bókum tekst misvel
að vera trúar tilgangi sínum.
í upphafi ber að játa að ég átti mér þá ósk
að Ævisaga Kjarvals yrði á einhvern hátt lík
bók Jack Lindsey um Turner eða bók Jens
Christian Jensen um Caspar David Friedrich.
Að sjálfsögðu eru þetta fáránlegar kröfur, en
lesandinn hefur fullan rétt til að vera fárán-
legur í óskum sínum, einkum ef þær eru
tengdar jafn ágætum bókum um málara og
þær fyrr greindu.
Mér var hins vegar ljóst að bók Indriða um
Kjarval fylgdi í flestum tilvikum hinni næst-
um sígildu ævisagnaritun eða íslenskum
bókum um merkismenn. Og sem slík er hún
líklega sú besta sem ég hef lesið, ef ekki sú
albesta.
Stíll bókarinnar er tilgerðarlaus, sléttur og
felldur, og frá byrjun er auðsætt að höfundur-
inn ákveður að taka ekki þátt í efninu með
öðrum hætti en þeim að raða því saman í
læsilega heild, með einföldum orðum og
skrúðlausum. Og það hefur honum tekist
meistaralega, nema þegar hann fellur í
freistni, brýtur staðfasta reglu sína og fer að
túlka. En það gerist örsjaldan.
Slíkt látleysi sem gætir í fari Indriða við
gerð bókarinnar er afar sjaldgæft meðal rit-
höfunda. Því það er nú einu sinni sú skoðun
þeirra að þeim beri að hafa vit fyrir öðrum,
líka sérfræðingunum.
Mér liggur við að sárna að Indriði skuli
ekki hafa fylgt slíku fordæmi, að einhverju
leyti; en svo tillitssamur er hann við fræðing-
ana, einkum listfræðingana að hann leggur
þeim í hendur talsvert góða niðurröðun eða
frumrannsókn sem þeir geta síðan stuðst við
í væntanlegum verkum sínum. í leiðinni
gerir hann sjálfum sér þann greiða að geta
samið sjálfstætt skáldverk um Kjarval, þann-
ig að hann verði sögupersóna. Og það finnst
mér einhvern veginn liggja að baki látleysi
Indriða. Ástæðulaust er að gruna hann ekki
um einhverja græsku. Hann ætlar sjálfum
sér bringukollinn.
Vegna hlutleysis í gerð bókarinnar er ekk-
ert skyggnst undir yfirborð atburða eða inn
t málarann Kjarval. Málarinn er ekki.settur í
samhengi hugmynda, þjóðfélags eða stefna í
hinum andlega heimi þess tíma sem hann lif-
ir á. Við kunnum því að sakna þess, og við fá-
um ekki að svala forvitni okkar hvað það
varðar að þýskættaði idealismi nítjándu ald-
arinnar hafði áhrif á Norðurlönd með ýmsu
móti og þau áhrif bárust til íslands með ung-
mennahreyfingunni, sem átti hliðstæðu víða
um álfuna, eins og í Svíþjóð, en þar var hún
kölluð hembygd och hemland, og henni
fylgdi hópur skálda og málara. Líklega verð-
um við að bíða eftir að hérlendis fæðist góð-
ur hugmyndafræðingur sem er líka listfræð-
ingur og þjóðfélagsfræðingur og fær um að
gera okkur ljóst hvernig Golfstraumur
evrópskrar menningar hefur teygt angana
hingað, ekki brennheita heldur kannski
moðvolga. Því það verður að segja eins og
það er, og Indriði leggur góða áherslu á með
vali sínu, að varla er til meira moð en það
sem hefur verið borið á garðana í íslensk
dagblöð fram eftir öldinni og ber nafnið
„skrif um myndlist". Það sem verra er: hey-
ruddi sá hefur verið talinn til þjóðrækni, líkt
Wrnmm

„Bók Indriða um
Kjarval fylgir í flestum
tilvikum hinni næstum
sígildu ævisagnaritun
eða íslenskum bókum
um merkismenn. Og
sem slík er hún líklega
sú besta sem ég hef
lesið, ef ekki sú
albesta," segir
Guðbergur Bergsson
um Kjarvalsbók
Indriða G.
Þorsteinssonar.
og þessi þjóð eigi ekkert skilið annað en
myglaða töðu. Indriði stillir moði þessu upp
okkur til glöggvunar andspænis hinum stíl-
hreinu dönsku skrifum um Íist Kjarvals, eink-
um skrifum Tove. Við það kemur í ljós að
danir skrifa miklu betur um íslenskt lands-
lag en þeir sem hafa það fyrir augunum dag-
lega. Enda lítum við ekki á landslagið sem
höggmyndalist náttúrunnar heldur sem þörf
einstaklingsins fyrir að bulla sér til heilsu-
bótar og þá með ljóðrænu ívafi. Og þarna
sést að umgengni við hlut skiptir ekki höfuð-
máli eða velvilji í hans garð, heldur er mest
um vert að hafa vald á stíl í lífinu.
Vald á stíl og að kunna að beita birtu eru
auðsæ aðalsmerki á ljósmynd þeirri sem
Ingimundur tók af bróður sínum. Margar
prýðilegar ljósmyndir eru í bókinni, og ekki
eru myndirnar af málverkunum síðri. Um-
hyggja fyrir myndunum er einstæð, litgrein-
ing eins góð og þegar íslenskir iðnaðarmenn
„nenna“ að nota handbragð sitt og sitt næma
auga. Framlag Frank Ponzi er þess vegna
ekki svo lítið; en hann sá um prentun mynd-
anna.
Það að fjalla um einstök atriði bóka er ekki
hlutverk þess gagnrýnanda sem skrifar í
dagblöð, og þess vegna get ég ekki leyst bók-
ina upp, þannig að kostir hennar og gallar
liggi í augum uppi (og dómur minn er þá frá-
leitt algildur). Én sá sem er þolinn við lestur
og hefur eitthvað upp á að bjóða sjálfur, frá
eigin brjósti, getur séð hvort tveggja þegar
hann flettir blöðum þessarar ágætu bókar.
Og ef hann nennir að skoða sýningarnar á
málverkum Kjarvals og hann ber saman
prentmyndirnar í bókinni og viðkomandi
málverk, þá getur hann kannski gert sér
grein fyrir mun á prentlist og myndlist og
hvernig prentlistin getur stundum dregið
fram það sem er hulið augum okkar í mál-
verkinu: það er oft hin íhugula kyrrð.
HELGARPÓSTURINN 17