Helgarpósturinn - 07.04.1988, Side 22

Geimskutla kemur inn til lendingar við væntan-
lega geimstöð NASA. í miðju sést bygaingin
sem hýsir íbúa stöðvarinnar og starfsemi peirra
en til beggja hliða eru solarspeglar, sendar,
móttakarar oa annar nauðsynleaur tæknibún-
móttakarar og annar nauðsynlegur tæknibún-
aður. Stærðin er að sjólfsögðu margföld mið-
að við það sem hér sýnist.
- j***
MANNVIRKI I GEIMNUM
RAUNVERULEIKI í NÁINNI FRAMTÍÐ
Það eru ekki lengur hugarórar
vísindamanna að í náinni framtíð
verði menn búnir að nema land í
geimnum með mannvirkjum sem
hýsa starfsemi og híbýli manna um
lengri eða skemmri tíma. Geimvís-
indastofnun Bandaríkjanna, NASA,
stefnir að því árið 1995 að setja á
braut um jörðu varanlega geimstöð
ætlaða mönnum til lengri dvalar.
Stöðinni er ætlað að endast langt
fram á næstu öld og gert verður ráð
fyrir því að hægt sé að bæta við
hana einingum eftir þörfum. Hún
mun verða bækistöð geimrann-
sókna og að auki margþætt rann-
sóknarstofnun. Geimstöðin er ein-
ungis upphafið að landnámi manna
í geimnum og á nálægum reiki-
stjörnum, dýrt en tæknilega fram-
kvæmanlegt ævintýri.
Nýlega fór fram umræðuþáttur
um mannvirkjahönnun í geimnum
(geim-arkítektúr) í gegnum World-
Net-gervihnattarsjónvarp í Menn-
ingarstofnun Bandaríkjanna með
þátttakendum í Washington, Berlín
og Reykjavík. Fulltrúi íslands í
Reykjavík var Einar Thorsteinn
Ásgeirsson, sem meðal annars hef-
ur hannað kúluhús á íslandi og
þekkir vel til áætlunar NASA. Þar
var áætlunin rædd.
RISAVAXIÐ MEKKANÓ
Fjögur stórfyrirtæki á sviði iðnað-
ar skipta með sér fjölþættum verk-
22 HELGARPÓSTURINN
um í áætlun um geimstöð, hanna
tæknibúnað og vistarverur, leysa
tæknileg vandamál og þróa nýjan
búnað af fjölþættri gerð sem til þarf.
Flugvélaverksmiðjurnar McDonnel,
Douglas og Boeing gegna þar stóru
hlutverki. Geimstöðin líkist í fljótu
bragði risastórum gervihnetti. Vist-
arverurnar eru eins og stór rör sam-
ansett með splittum eða hólfum
sem tengjast öðrum rörum í allar
áttir. Einingarnar hafa sérhæfðan
tilgang, svefnrými, vinnurými, mat-
ar- og dvalarrými, sem auðvitað má
kalla sínum gömlu herbergjanöfn-
um. Þannig líkist byggingin sjálf
mest risavöxnu mekkanói sem
endalaust er hægt að breyta og
bæta. Sólarspeglar sjá stöðinni fyrir
orku.
í Washington sátu fyrir svörum
tveir deildarstjórar áætlunarinnar,
vísindamennirnir Larry Bell og
Guittermo Trotte. Þeir byrjuðu á því
að útskýra hugtakið geim-arkítekt-
úr sem hönnun hvers konar mann-
virkja utan lofthjúps jarðar, hvort
sem væri á braut um jörðu, á tungli
eða öðrum reikistjörnum. Hlutverk
mannvirkjanna er hið sama og á
jörðu niðri; að hýsa menn og starf-
semi þeirra. Grundvallarmunurinn
fælist hins vegar í þyngdarleysi og
einangrun bygginganna vegna lok-
aðs andrýmis þeirra. Til að gera
rannsóknir og hönnun sem mark-
vissastar eru gerðar eftirlíkingar á
jörðu niðri sem síðan eru þróaðar
áfram með tilraunum. Aðalstöðvar
áætlunarinnar eru í Houston í Tex-
as. Við hönnun koma upp sömu
vandamál og á jörðu niðri en álíka
mörg til viðbótar sem ekki hafa
þekkst. Stærstu vandamálin eru að
búa til gerviþyngdarafl og geim-
stöðin þarf að vera fullkomlega þétt.
Að auki þarf hún að vera hrein og
sjálfri sér nóg, hvað varðar eyðingu
úrgangs og framleiðslu matvæla.
Frá geimstöðinni má ekki stafa
mengun í neinu formi.
Kröfurnar sem gerðar eru til
mannvirkja í geimnum eru marg-
faldar á við hús á jörðu. Fyrir utan
lofthjúp jarðar er það spurning um
líf og dauða að ekkert fari úrskeiðis,
efni þurfa að vera varanleg og sam-
skeyti mega ekki rofna. Auk þess
þarf mikinn og flókinn tæknibúnað
til að halda geimstöð eðlilega gang-
andi og þar má heldur ekkert fara
úrskeiðis. Allt þarf að vera pottþétt
og fyrirfram öruggt, engu er hægt
að redda eftir á. Hönnuðir geim-
stöðvarinnar leggja af stað með
spurningar um hvert hlutverk henn-
ar sé og hver hlutverk hinna ólíku
eininga séu. Allt þarf að skipuleggja
niður í smáatriði. Allt efni í geim-
stöðina þarf svo auðvitað að flytja
frá jörðu í tilbúnum einingum.
INNILOKUNARKENND
Vegna þyngdarleysis og tilbúins
aðdráttarafls er hægt að nota rýmið
allt öðruvísi en á jörðu niðri. Hefð-
bundið skipulag gólfs, veggja og
lofts getur vikið fyrir til dæmis
tveimur gólfum hvoru andspænis
öðru með sameiginlega veggi
á milli. Þannig geta menn snúið
hvirflunum saman og séð hver ann-
an á hvolfi í sama herberginu.
Með þessu fæst betri nýting rýmis-
ins.
Aðstæður manna í geimstöð eru
með öllu ólíkar því sem þeir eiga að
venjast á jörðu. Þaðan getur enginn
rokið í fússi, eða skipt um umhverfi
um stund af leiðindum eða ósam-
komulagi, hvað þá skroppið og
fengið sér ferskt loft. Fólki má ekki
líða eins og það sé læst ofan í hol-
ræsakerfi með enga útgöngumögu-
leika. Hópur manna verður að lifa
saman í lokuðu rými í langan tíma
og enginn getur einfaldlega hætt og
farið heim, næsta lausa ferð er
kannski eftir sex mánuði eða ár.
Þetta getur kallað á sálfræði- og fé-
lagsfræðivandamál sem kannski
þekkjast lítið í dag nema í öðrum
myndum. Þess vegna eru félags*og
sálfræðingar stöðugt með í ráðum
við hönnun geimstöðvarinnar og
mannlegi þátturinn viðameiri en
áður hefur þekkst við hönnun geim-
flauga og geimferja. lnnviðir stöðv-
arinnar verða að veita íbúum henn-
ar töluverða tilbreytingu og þar
verður að vera aðstaða fyrir tóm-
stundir, einkalíf og samlíf í margs
konar myndum. Umhverfið þarf
nauðsynlega að vera þægilegt og
eins aðlaðandi og kostur er við svo
nýstárlegar aðstæður. Umfram allt
verður hönnunin að vinna gegn
innilokunarkennd fólks, sem vissu-
lega getur orðið alvarlegt vandamál
í geimstöð sem þessari. Gert er ráð
fyrir því að geimstöðin hýsi tiltölu-
lega fáa íbúa til að byrja með,
kannski eitthvað á annan tug
manna, en hún getur síðan stækkað
og blásið út þegar tímar líða.
GEIMÁÆTLUN EÐA
HERNAÐARBRÖLT
Menn hafa mikið velt því fyrir sér
hversu mikið skuli notast við vél-
menni í geimstöðinni og hversu
sjálfvirk starfsemin skuli vera. Það
er þegar Ijóst að vélmenni verða í
mörgum tilfellum hagstæðari en
menn til að vinna léttari störf. Einn-
ig þykir skynsamlegra að nota vél-
menni í allt sem snýr að ytra byrði
stöðvarinnar; tengingar, móttökur
geimskipa, viðhald og lagfæringar,
sem þó verða að vera í algjöru lág-
marki. Öryggis vegna verður að
vera mögulegt að sinna öllu sem
getur farið aflaga.
Það sem menn geta lært af áætl-
uninni og nýtt á jörðu niðri er ný
nálgun á vandamál. í stað þess að
taka mið af fáum afmörkuðum þátt-
um byggingar, til dæmis hag-
kvæmni, starfsemi og útliti, þarf nú
að taka mikið tillit til mannlegra
þarfa og umhyggju auk öryggis og
varanleika. Þannig eru miklu fleiri
sérfræðingar með í ráðum en tíðk-
ast hefur við framkvæmdir á jörðu
og öll sjónarhorn marktæk. Þannig
er eitt af stærstu markmiðum áætl-
unarinnar að gera aðstæður manna
sem bærilegastar. Þeir Bell og Trotte
segjast mest hafa af samstarfi sínu í
stórum hópi fólka Þeir segja áætl-
unina standa og falla með því að
sem flestir vinni saman í stað þess
að hver vinni gegn öðrum í sam-
keppni. Með þessu eru þeir í raun að
hafna bandarískri hagfræði. Að
auki telja þeir að landnám manna í
geimnum í framtíðinni verði að
byggja alþjóðasamstarf. Mannkynið
verði að vinna sem ein heild, því
engin ein þjóð ræður við það efna-
hagslega að leika þar einleik. Hér er
um áætlun að ræða sem snertir
framtíð mannkyns alls, en ekki eina
þjóð. Það hefur gengið á ýmsu með
fjármögnun áætlunarinnar og hún
tafist af þeim sökum. Milljarða doll-
ara, sem varið er til hermála, vildu
Bell og Trotte frekar sjá á fjárhags-
áætlun NASA.
Eðli málsins samkvæmt er hér
verið að vinna brautryðjandastarf
og forskrift því ekki til. Þó getur
áætlunin byggt að nokkru leyti á
reynslu geimferðaundanfarinna ára
og samstarf við sovéska vísinda-
menn fer vaxandi. En hér er þrátt
fyrir það byggt frá grunni við að
skapa manninum áður óþekktar að-
stæður.
TUNGLSTÖÐ NÆST
Einn af öryggishlekkjum geim-
stöðvarinnar verða svokallaðir
björgunarbátar, eins eða tveggja
manna för sem hægt er að hoppa
inn í, loka og skjóta burt frá stöðinni
ef allt hleypur í kaldakol vegna leka,
geislunar eða annarrar óáranar. 1
björgunarbátunum verða sendi-
tæki, matarbirgðirog kannski tölvu-
spil á meðan þeir sem komast af
bíða björgunar, að vera hirtir upp á
ferð um dimmar og kaldar óravíð-
áttur himinhvolfsins. Björgunarbáta
sem þessa þekkjum við úr geim-
myndum eins og Star Wars, en einn
slíkur var einmitt lífakkeri Svart-
höfða á milli tveggja mynda. Þannig
nálgast raunveruleikinn ævintýrið
töluvert í þessu tilfelli.
Áætlunin miðar að því byggja
margar smærri stöðvar með litlu
millibili (á mælikvarða geimferða) í
stað þess að byggja eina eða fleiri
tröllvaxnar geimstöðvar. Þetta er
gert öryggisins vegna, bæði manna
og tæknibúnaðar. Ef eitthvað fer úr-
skeiðis tapast aðeins hluti heildar-
áætlunarinnar. Menn munu síðan
geta ferðast í litlum förum á milli
geimstöðva með litlum fyrirvara og
verið þannig frjálsari og lausari við
innilokun. Geimstöðvarnar geta
sérhæft sig. Ein getur til dæmis
sinnt efnafræðirannsóknum, önnur
stjörnu- og geimrannsóknum, sú
þriðja gæti einbeitt sér að matvæla-
ræktun og íramleiðslu og þannig
áfram. Þannig miðast hönnun
stöðva, efni og innihald við starf-
semi þeirra. Vísindamenn áætlun-
arinnar leggja mikla áherslu á að
geimstöðin verði sjálfri sér nóg um
sem flesta hluti. Að hún þurfi ekki
að sækja aðföng í stórum stíl til jarð-
ar. Því er nauðsynlegt að matvæli
séu ræktuð á staðnum og í raun er
lítið því til fyrirstöðu. Sem á jörðu
verður orka sólarinnar lífgjafi geim-
stöðvarbúa.
Til hliðar við geimstöðvaráætlun
NASA er talað um tunglstöð, en til-
gangur hennar yrði jarðefnavinnsla
í þágu jarðar. Hún myndi hugsan-
lega koma í beinu framhaldi af nú-
verandi áætlun strax á næstu öld.
Að auki er gert ráð fyrir því að geim-
stöðin, uppkomin, verði efnahags-
lega sjálfstæð. Hún verður að skila
árangri og ágóða til móts við rekstr-
arkostnað hennar. Geimstöðvar
mega ekki verða baggi efnahagslífi
þeirra ríkja sem að þeim standa í
framtíðinni, nema rétt á meðan á
byggingu þeirra stendur.
HLUTSKIPTI MANNS
Því fer fjarri að öll helstu vanda-
mál við byggingu geimstöðvar hafi
verið talin upp hér. Vísindamenn
þurfa að finna lausn á hita- og kulda-
vandamálum, en í geimnum ríkir al-
kul, eða -273 gráður á Celsíus. Inni
í stöðinni verður hins vegar að vera
í kringum 20 gráða hiti. Annað
vandamál er lýsing og birta, utanað-
komandi sem tilbúin. Hún verður
að miða að heilsu manna og vera
sem eðlilegust auganu. Að auki
verður sólarhringurinn stórt vanda-
mál, í geimnum er hann annaðhvort
enginn eða allt öðruvísi, eftir því
hvernig jörð skyggir á sólu. Þá verð-
ur að skipuleggja sívarandi vakta-
kerfi, eða búa til gervisólarhring
með stýringu birtunnar.
í World-Net-þættinum var minna
spurt um tilgang slíkrar áætlunar.
Þar var síst rætt um siðferðislegan
rétt til að leggja út í svo kostnaðar-
samt ævintýri á meðan fólk sveltur
um allar jarðir, stríð eru háð og sóun
jarðneskra verðmæta og náttúru er
gegndarlaus. Hvaða ávinning höf-
um við jarðarbúar af landnámi
geimsins aðra en að svala forvitni
okkar um umheiminn og fíkn okkar
í að sigrast á hinu ómögulega með
ofurtrú á vísindi og tækni? Slíkra
spurninga er nauðsynlegt að spyrja.
Þeir sögðu það hins vegar, vísinda-
mennirnir Larry Bell og Guittermo
Trotti, að það væri hlutskipti manns
og óumflýjanleg örlög að nema
land í geimnum o&víkka raunheim
sinn án vissu eða hugsunar um endi-
mörk vaxtarins.
EFTIR FREY ÞORMÓÐSSON