Haukur - 01.01.1902, Síða 10
MEGINATMBI HEILSUFRƻINNAR.
hann með flngrunum og draga hann upp úr kokinu,
þá er bezt að binda ofurlítinn svamp vel fast við
endann á sljettri, mjórri beygjanlegri viðartág, væta
svampinn í baðmoliu, og ýta bitanum með honum
hægt og varlega ofan eftir vælindinu, alla leið niður
í magann. Standi bitinn lengi fastur ofarlega í væl-
indinu, veldur hann köfnun.
4. gr. Kirtlarnir.
Með nafninu kirtlar (eða eitlar) er átt við líffæri,
sem eru ætluð til þess, að taka i sig sjerstök efni úr
blóðinu, og gefa þau frá sjer aftur. Slík efni eru t.
d. munnvatn, magasafi og þarmsafi, gall, lofttegundir,
þvag o. fl. Kirtlarnir eru mismunandi að lögun eftir
því hvert hlutverk þeirra er. Sumir eru einstök lokuð
hólf eða pipur, eins og t. d. fitukirtlarnir og svitakirtl-
arnir i húðinni (sjá 13. gr.), en aðrir eru aftur á
móti settir saman úr ótal smáeitlum, og eru því svip-
aðir vínberjaklasa að útliti. Þeir eru nefndir berja-
kirtlar.
Síðar verður talað um aðra stóra kirtla, svo sem
lifrina, lungun og nýrun.
Munnvatnskirtlarnir eru berjakirtlar, og eru þeir
bæði fyrir framan eyrun og undir þeim, og sömuleið-
is innan á neðri skoitinum og undir tungunni. Úr
kirtlunum liggja pípur eða rennur, sem munnvatnið
kemst um inn í munninn. Sje oss boðið eitthvað
mjög ljúffengt, eða sjeum vjer mjög svangir, gefa
kirtarnir svo mikið munnvatn frá sjer, að sagt er, að
„vatn komi í munninn á oss“.
Allur matur, sem mjöl eða mjölkynjuð efni eru
í, verður, meðan á tuggningunni stendur, fyrir þeim
áhiifum af munnvatninu, að mjöllimid (sterkjan) í mjöl-
inu breytist smám saman i sykur, fyrst í munninum, og
svo til fiillnustu í maganum og þönminum.
Gerðu tilraun: Tyggðu brauðbita. reglulega vel.
Fyrst í stað finnur þú ekkert sætubnigð að honum;
en pegar þú hefir tuggið hann hjer um bil eina mín-
útu, fer hann að verða sætur. Nokkuð af mjölinu er
þá orðið að sykri. Sykur er leysanlegt efni, og berst
þess vegna auðveldlega yfir í næringarvökvann. Hreinn
sykur er mikilvægt næringarefni.
Margir tyggja matinn svo illa, og kingja honum
svo fljótt, að sykurmyndun sú, sem hjer var minnzt
á, getur ekki átt sjer stað í munninum. En þá veið-
ur of erfitt fyrir magann og þarmana að breyta fæð-
unni i næringarvökva, og getur slíkt auðveldlega vald-
ið veikindum í meltingarfærunum.
Tóbaksnautnin, sem veldur því, að munnvatns-
kirtlarnir gefa mjög mikið munnvatn frá sjer að ó-
þörfu, hefir oft skaðvæn áhrif á meltinguna.
Hrátt mjöl og hráar kartöflur eru hjer um bil
alveg ómeltanlegar fyrir manniegan maga.
Því betur, sem brauðið er bakað, og því betur,
sem fæðan er matreidd, því betri er hún á bragðið,
og því auðveldlegar breytist hún í næringu fyrir
líkamann.
Að hrœkja hvar sem er og hvernig sem á stendur,
er Ijótur siður, og hefir miklu oftar en menn almefint
ætla, oiðið til þess, að breiða út næm veikindi, er
verið geta í þeim, sem hrækir. Sóttkveikjan ei' mjög
oft í hrákanum. Sjeu nú hrákarnir látnir vera á gólf-
— 139 —
unum í herbergjum vorum og fundarhúsum, kirkjum
og leikhúsum, káetum í gufuskipum o. s. frv., þá þorna
þeir þar með timanum. Sóttkveikjan berzt svo með
rykinu til og frá í loftinu, og aðrir menn, sem koma
á þessa staði eða dvelja þar, anda þessu lofti að sjer,
og ásamt loftinu anda þeir þá einnig að sjer sótt-
kveikjuögnunum. Að mörg hin verstu og hættuleg-
ustu veikindi berast frá manni til manns, er oft og
tíðum eingöngu að kenna þessum viðbjóðslega og ó-
hæfilega hrákagangi. Einkum á þetta sjer stað að
því er snertir tœringu eða berklaveiki.
1 káetum strandferðaskipanna og á öðrum slik-
um stöðum, þar sem veikir og heilbrigðir dvelja sam-
an eða hver á eftir öðrum, er sjálfsagt, að hafa hráka-
dalla, sem sjeu tæmdir og hreinsaðir svo oft sem
nauðsyn krefur. Að allir þeir, sem þurfa að hrækja
út úr sjer, sýni þá svo mikinn mannabrag, að þeir
noti hrákadallana, ætti líklega að vera óhætt að álíta
sjálfsagt.
5. gr. Magasafinii, gallið og
magaklrtilssafinn.
Þegar fæðan er komin ofan um vælindið niður í
magann, draga vöðvarnir í maganum sig sundur og
saman, svo að fæðan veltist til og frá og verður að
mauki. Samtímis verður hún fyrir áhrifum af súr-
um, leysandi vökva, magasafanum. Hann siast úr
mergð af smákirtlum, sem eru í slímhimnunni innan
í maganum.
11. mynd. Þarmbútur og sogœðar, er sjúga í sig nœr-
ingarvökvann úr þörmunum. 1, sogkirtlar, sem næringar-
vökvinn verður að berast í gegnum. 2, æðar, sem veita blóð-
inu frá þarminum til lifrarinnar. 3, „blaðið“ eða bandvefur-
inn, sem þarmbugðan hangir í. t bandvefinn liggja bæði
blóðæðar og næringarsafa-æðar.
IMisprentað. Undir 8. mynd í siðasta blaði (116.
dálki) stendur: „c. vísdómstönn11, en á að vera: c. augnatönn.
c?Teistar.
Seg þú aldrei með tiu orðum það, sem þú getur
sagt með níu.
•
Öll læknislyf heimsins eru ónýt þeim manni, sem
daglega traðkar lögmáli náttúrunnar.
•
Sá, sem þiggur gjöf, ætti aldrei að gleyma því;
sá, sem gefur, ætti aldrei að muua eftii því.
— 140 —