Morgunblaðið - 03.09.1966, Blaðsíða 15

Laugarðagnr 8. IT'pt. 1968
MORCUNBLAÐIÐ
15
Þórisdalur
í>órisdalur á sér merkilega
sögu. Hann liggur, eins og kunn
ugt er, austur af Kaldadal miðj-
um milli Þórisjökuls og Geit-
landsjökuls, fjöllum luktur á
þrjá vegu, og sér ekki í hann
af neinni alfaraleið. Af honum
er er fyrst sagt í Grettissögu,
en síðan að litlu getið um
langt skeið. Enginn leggur leið
sína þangað svo öldum skiptir
og öll vitneskja um dalinn fær
á sig blæ þjóðsögunnar. Hið
upphaflega heiti dalsins breytist
og hann er kallaður Árdalur.
Lýsir það vel viðhorfi byggð-
ar manna til staðarins. Það er
ekki fyrr en seint á sautjándu
öld, sem dalurinn er uppgötv-
aður að nýju, og um landfræði-
lega könnun hans er ekki að
ræða fyrr en Björn Gunnlaugs-
son gerir út leiðangur þangað
sumarið 1835.
Eins og áður segir, er Þóris-
clals fyrst getið í Grettissögu
og eiztu lýsingu á dalnum þar
að finna. Frásögnin er skemmti-
leg, þótt sitthvað sé við hana
að athuga frá sannfræðilegu
sjónarmiði, eins og fleira í
Grettissögu. í sögunni segir að
Grettir gekk upp á Geitlands-
jökul og stefndi á landsuður
eftir jöklinum og „fór þar til,
er hann fann dal í jöklinum,
langan ok heldr mjóvan, ok
lukt at jöklum öllum megin,
svá at þeir skúttu fram yfir
dalinn. Hann komst ofan í ein-
hverjum stað; hann sá þá fagr-
ar hlíðir grasi vaxnar ok smá-
kjörr; þar váru hverar, og þótti
honum sem jarðhitar myndi
valda, er lukðust saman jökl-
arnii yfir dalnum. Á lítil fell
eptir dalnum ok sléttar eyrar
báðum megin. Lítill var þar
sólargangr, en þat þótti honum
raunverulega tilefni þess þá
gleymt.
Samkvæmt tímatali Grettis-
sögu er veturvist Grettis í Þór-
isdal talin 1024-1025, en sagan
rituð um eða eftir 1300, eftir
því sefn næst verður komizt.
Síðan fara engar sögur af ferð-
um í dalinn í meira en hálfa
öld eða þangað til árið 1664.
Það ár, „öndverðan dag næst-
an fyrir Ólafsmessu fyrri,“
lögðu tveir prestar upp frá
Húsafelli þeirra erinda að leita
upp Þórisdal í Geitlandsjökli
og höfðu heldur hljótt um fyr-
irætlan sína. Þessir tveir ágætu
klerkar voru þeir Björn Stef-
ánsson á Snæfoksstöðum í
Grímsnesi og mágur hans, Helgi
Grímsson á Húsafelli í Borgar-
Prestahnúkar.
(Ljósm. Þorsteinn Jósepsson).
Á slóðum Ferðafélagsins
firði, og fylgjarar þeirra, Björn
Jónsson frá Hömrum í Gríms-
nesi, sem síðar gerðist prestur
að Hrepphólum austur og ungl-
ingspiltur, Þorsteinn Þórðarson
að nafni ei allfémikill eins
og Helgi orðar það. Hugðust
„þeir láta smáknap þenna síga
fyrir bergið og skyggnast um ‘
í dalnum, ef á þyrfti að halda.
Til þess kom þó ekki.
Svo vel vill til, að varðveitzt
hefur frásögn prestanna 'Deggja,
Björns og Helga, af þessari för,
er ferðasaga Björns rituð 38 ár-
um síðar, en Helga skrásett
samsumars, enda öllu ítarlegri,
sem vænta má.
Auðséð er af frásögn klerk-
anna beggja, að þeir hafa þekkt
til Grettissögu og annarra gam-
alla heimilda' um Þórisdal, svo
til kristinnar trúar að koma
því, er hann fyndi í Þórisdal,
ef nokkur mennsk skepna væri
þar fyrir þeirra augum og þeir
mættu orðum við koma, karl-
kyns eða kvenkyns, og sam-
þykkti Björn prestur heitið að
sínum hlut að veita þar til for-
tölur og orðaflutning.“ Er ekki
að orðlengja það, að ferð þeirra
gekk að óskum upp jökulinn
og blasti þá við hinn alræmdi
útilegumannadalur. En nokkuð
var hann með öðrum hætti en
þeir höfðu gert sér í hugar-
lund, grýttur og gróðurlaus
með snjóskriðum hér og þar,
en jökullón í dalbotninum. Eng
in sáu þeir merki mannvistar
í dalnum. Hins vegar fundu þeir
helli einn mikinn í brún dals-
ins og krotuðu þar fangamörk
ótal, hve margr sauður þar var
í dalnum; þat fé var miklu
betra ok feitara en hann hefði
þvílíkt sét. Grettir bjósk nú
þar um ok gerði sér skála af
þeim viði, sem hann fékk þar
til. Tók hann sér nú sauði til
matar; var þar betri einn saúðr
til niðrlags en tveir annars stað
ar. Ein ær mókollótt var þar
með dilki, sú er honum þótti
mest afbragð í vera fyrir vaxt-
ar sakar. Var honum forvitni
á at taka dilkinn, ok svá gerði
hann ok skar síðan dilkinn; hálf
vætt mörs var í dilkinum, en
var þó öllu betri.“ Þurs einn
réð íyrir dalnum, sá er Þórir
hét; við hann kenndi Grettir
dalinn og kallaði Þórisdal.
Lýsing Grettissögu á stað-
setningu Þórisdals er í aðalatrið
um rétt, en um útlit dalsins
gegnir öðru máli, eins og síðar
mun sagt verða. Sama er að
segja um nafngift dalsins. Tel-
ur Guðni Jónsson, sem sá um
útgáfu Grettissögu fyrir Hið
íslenzka fornritafélag, í formála
fyrir sögunni, að örnefnið Þóris
dalur hafi eflaust verið gamalt
* dögum söguritarans og hið
Þórisdalur
sem Bárðarsögu, en þar er hans
einnig getið að nokkru, enn-
fremur þjóðsagna, er um hann
gengu. Sömuleiðis hafa þeir
kunnað skil á Árdalsóði Jóns
Guðmundssonar lærða, sem
hann orti um dalinn og inn-
bygjara hans, en Jón dó 1658
eða aðeins sex árum áður en
för prestanna var gerð. Kvæð-
ið hefst á þessu alkunna er-
indi:
Væri ég einn sauðurinn í hlíð-
um,
skyldi ég renna í Áradal.
Forða hríðum,
* forða mér við hríðum.
Fjórmenningarnir héldu sem
leið liggur suður Kaldadalsveg,
en er þeir komu um það bil
á Langahrygg miðjan, sveigðu
þeir af leið og stefndu í átt-
ina austur til jökla. Það vakti
eftirtekt þeirrg, að hrafn einn
flaug í veg fyrir þá af jöklin-
um og var „mjög starsýnn til
þeirra,“ hvaf síðan. En er þeir
komu að jöklinum, leizt þeim
hann allófrýnilegur yfirferðar
með djúpum gjám og sprungum.
Sterngdi þá Helgi prestur þess
heit, „að hann skyldi við leita
(Ljósm Páll Jónsson).
sín í bergið, Björn B og S, en
Helgi H, „og var það djúpast
gjört í bergið og mun lengst
til sjá.“
Prestarnir höfðu haft með sér
brennivínsflösku til að mýkja
hjörtu guðleysingjanna í daln-
um, nú þurfti ekki á því að
halda, en með því að heitt hafði
verið í veðri um daginn og
þorstlátt að sækja á brattann,
kom drykkurinn samt sem áður
í góðar þarfir, og er brenni-
vínsflaskan úr sögunni. Þeir
gengu síðan upp á fjallsgnýpu
eina skammt frá og hlóðu þar
vörðu til jarðteikna og stungu
í hellu með rauf á, er skyldi
benda til hellisins austur í berg
brúninni. Eftir það sneru klerk-
ar aftur hver til sinna heim-
kynna og höfðu þær fréttir að
færa byggðarmönnum í Boi-g-
arfirði og Árnesþingi, að þeir
hefðu fundið Þórisdal. Þótti för
þeirra að vonum allfrækileg og
staðfesti gamlar sögusagnir um
tilveru dalsins, þótt landkostir
væru þar ekki jafnmiklir og
ætlað hafði verið. Hitt hefur
þó kannski þótt mestum tíðind-
um sæta, að útilegumaðurinn
fannst ’enginn í dalnum.
Ekki varð þó margkvæmt í
dalnum um sinn eftir komu
klerkanna þangað. Það er ekki
fyrr en rúmum 170 árum seinna
eða 25. júlí 1835, sem Björn
Gu-ítrilaugsson gerir út leiðang-
ur sjö manna í dalinn í könn-
unarskyni. Mæltu þeir sér mót
á Hlöðuvöllum og og lögðu
upp þaðan og riðu um Lamba-
hlíðar allt norður til Þórisdals.
Gengu síðan vestur yfir'dalinn
unz þeir sáu til Kaldadals. Lýs-
ir Björn Gunnlaugsson dalnum
og för þeirra félaga í Sunnan-
póstinum árið eftir. Kemur sú
lýsing að mestu heim við útlit
dalsins í dag, nema hvað jöklar
hafa gengið nokkuð saman síð-
an og gróður er lítillega tekinn
að nema land í dalnum, en þeir
Björn og félagar hans fundu
ekki í honum eitt einasta gras-
strá eða mosaþúfu, heldur tóm-
an jökul, grjót eða ís, eins og
Björn orðar það. Til gamans
má skjóta því hér inn í, að í för
með Birni voru m.a. tveir prest-
ar, þeir séra Páll Tómasson og
Árni Björnsson prófastur á
Þingvöllum, svo má, að klerka-
stéttin hafi sýnt alveg sérstak-
an áhuga á dalnum.
Eftir daga Björns Gunnlaugs-
sonar hafa margir lagt leið sína
í Þórisdal. Sumarið 1918 gerðu
til dæmis fimm vaskir fjalla-
menn út leiðangur þangað, en
það voru þeir Helgi Jónsson,
Einar Viðar, Haraldur Jóhann-
esson, Trygvi Magnússon og
Björn Ólafsson. Skoðuðu þeir
dalinn allvandlega og skrifaði
Björn síðan grein í Eimreiðjna
um ferðina. Leggur hann þar
til, að jökullinn sunnan dals-
ins verði kallaður Þórisjökull,
en áður var hann talinn Geit-
landsjökuls eða Langjökuls og
bar ekki sérstakt nafn.
Skal nú dalnum að lokum
lýst í stórum dráttum.
Sagt er í kennslubókum, að
Kaldidalur liggi milli Oks og
Langjökuls, og má til sanns
vegar færa. Nánar til tekið ligg
ur Okið að honum að vestan,
en Þórisjökull og Geitlandsjök-
ull að austan. Allmikill kriki
eða dalur verður þarna inn í
fjöllin milli jöklanna og koma
þaðan upptakakvíslar Geitár,
sem síðan fellur norður um
Kaldadal. Þvert
fjallakrikans eða
liggur klettabelti allhátt og
beint ca. 6 km langt og virðist
þarna vera um misgengi eða
jarðsig að ræða. Lón er innan
við klettabeltið, en síðan taka
við sléttir melaurar inn dalinn.
Þegar komið er éið sunnan og ek
ið á leið í Þórisdal, er beygt
af Kaldadalsvegi á móts við
vesturöxl Þórisjökuls og ekið
inn með hlíðum jökulsins og
stefnt á ljósan líparhnúk suð-
vestan í Geitlandsjökli, sem
heitir Prestahnúkur. En vestur
af honum er svokallað Hádegis
fell eða Hádegishnúkar. Leiðin
inn að Prestahnúk er varla fær
nema jeppum eða öðrum fjalla-
bílum. Prestahnúkur skagar
suðvestur úr Geitlandsjökli og
er allmikill slakki milli hans
og jökulsins. Hnúkurinn er 1223
m. yfir sjávarmáli, brattur og
klettóttur og litríkur með af-
brigðum. í honum eru bíksteins
lög, og var um skeið á döfinni
að hefja þarna biksteinavinnslu,
en við athugun reyndist það
eklfi tiltækilegt. Prestahnúkur
er kenndur við prestana, sem
gerðu hina frækilegu för í Þór-
isdal árið 1664, en misskilningur
er að halda, að þeir hafi geng-
ið á hnúkinn. Eigi að síður finnst
mér verðugt, að þessi virðú-
legi líparíthnúkur sé við guðs-
mennina kenndur, enda hefur
hann nokkra sérstöðu þarna
meðal móbergsfjallanna, eins og
hinir atorkusömu klerkar meðal
almennings á sínum tíma.
Inn af Geitárdalnum bera við
loft þrír hnúkar með djúpum
skörðum á milli og er sá í
miðið strýtu- eða keilumyndað-
ur. Þennan keilymyndaða hnúk
virðast prestarnir hafa klifið
og hefur Jón Eyþórsson, veður-
fræðingur, stungið upp á því,
að kenna hann við séra Helga
Grímsson, sem fyrstur varð á
tindinn, og kalla hann Helga-
tind. Virðist mér það vel til
fundið. Annars vantar tilfinn-
anlega heiti á staði og kenni-
heiti í Þórisdal og umhverfi
hans. Hnúkurinn norðan við
Helgatind heitir Þórishöfði, en
syðri hnúkurinn er nafnlaus.
Innan við þessa hnúka tekur
Þórisdalur við. Þórisjökull klofn
ar um þennan hnúkaröðul og
ganga allmiklir skriðjöklar
þarna hiður dalina fyrir utan og
innan. Sér þess X. greimlega
hvað þeir hafa þynnzt og hop-
að á undanförnu hlýviðrisskeiði,
sérstaklega þó skriðjökullinn,
sem gengur þarna niður í Geit-
árdalinn. Áður spyrnti hann
tánni langt upp í Prestahnúk-
inn, nú nær hann ekki einu sinni
að hnúknum. Gulgrænn dýja-
mosi og smágróðurflesjur eru
þarna upp með Geitárkvíslun-
um framan við hnúkana.
Milli syðri hnúkanna er mó-
bergshryggur, líklega um 1000
m. y.s.m. 1 þessum móbergs-
hrygg austur af Helgatind er
hellir sá hinn mikli, sem prest-
arnir minnast á, og snýr dyr-
um og gluggum að dalnum. Til
skamms tíma var almennt ialið,
að hellir þessi hefði eyðst af
veðrun. En árið 1964, þegar
fyrir mynni rétt 300 ár voru liðin frá ferð
Geitárdalsins prestanna í Þórisdal, efndi
Ferðafélag íslands til ferðar og
rakst þá af tilviljun á hellinn.
Þetta er ósköp venjulegur mó-
bergshellir og kemur lýsing
prestanna mjög heim við útilit
hans í dag. Virðist veðrun mó-
bergsins seinvirkari en ætla
mætti 1 fljótu bragði. í tilefni
afmælisins var að þessu sinni
gengið á Helgatind og kom þá
einnig í leitirnar raufarhellan,
sem prestarnir stungu í vörð-
una, og tekur það reyndar af
öll tvímæli um kömu þeirra á
tindinn.
Framhald á bls. 18