Morgunblaðið - 02.10.1970, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 2. OKTÓBBR 1970
11
Frá atkvæðagreiðslu í prófkjörinu í Reykjavík sl. mánudag í Sigtúni.
I NÝÚTKOMNU tölublaði af
„Verkawianninum", sem gefinn
er út á Akureyri birtist for-
ystugreim um prófkjör og segir
þar m.ia.: „Þessi aðfeirð við val
frambjóðenda er til þess að
gera ný hér á íslandi, en vafa-
laust á hún það fyrir sér að
verða fastur liður í kosninga-
undirbúningi í framtíðinmi. Þá
mun framkvæmd prófkosning
anna efalaust breytast og falla
í fastari skorður. Verði svo
höfum við stigið skref
fram á við, frá algeru
flokksræði, takmörkuðu
við örfáa menn á einum
stað á landinu, til bess að
gefa mörgum kjósendum
víðsvegar um landið tækifæri
til íhlutunar um endanlega á-
kvörðun framboða“.
í ljósd þeirrar reynslu, sem
nú hefur fengizt af prófkjörum
og er þá aðallega átt við hin
opnu prófkjör Sjálfstæðis-
manna eru ofangreind ummæli
vafalaust að ýmsu leyti rétt
mat á prófkjörum. Þau
munu áreiðanlega verða fast-
ur liður í kosningaundir-
búningi flestra stjónnmála-
flokka í framtíðinni. Nú
þegar hafa farið fram prófkjör
í fjórum kjördæmum landsins
á vegum Sj álf stæðisflokksins
en hið fimmta í Vestfjarðakjör
dæmi verður að því leyti frá-
brugðið hinum fjórum að það
verður takmarkað við flokks-
bundna menn. Þá má einnig
segja, að eins konar prófkjör
hafi farið fram meðal Sjálfstæð
ismanna í Suðurlandskjördæmi
en það var þó engan veginn
jafn víðtækt eða umfangsmikið
og í öðrum kjördæmum. í Noirð
urlandskjördæmi eystra var á-
kveðið að viðhafa ekki próf-
kjör og að líkindum verður
heldur ekki prófkjör í Norður-
landskjördæmi vestrá.
Framsóknarflokkurinn efndi
til skoðanakannana í öllum kjör
dæmum landsins en sú skoð-
anakönnun er ekki jafn víðtæk
og prófkjör Sjálfstæðismanna
og takmörkuð við flokks-
bundna menn. Samtök frjáls-
lyndra og vinstri manna hafa
efnt til prófkjörs í einu kjör-
dæmi en ekki er vitað, hvort
svo verður gert í öðrum kjör-
dæmum. Alþýðuflokkurinn
mun hafa einhvers konar próf
kjör í undirbúningi en hins veg
ar má telja víst, að Alþýðu-
bandalagið efni ekki til próf-
kjþrs og hefuir andstaða þess
yið þessa nýjung í stjórnmála-
starfinu verið furðulega hat-
römm.
Prófkjör Sjálfstæðismanna í
Reykjavík og Reykj aneskjör-
dænii hafa að vonum vakið
mikla athygli. Þetta er í fyrsta
Að
loknu
innlendum
vettvangi
pr ófk j ör i
skipti sem efnt er til svo víð-
tækra prófkjöra vegna alþing-
iskosninga og því er lærdóms-
ríkt að meta árangurimn, Aug-
ljóst er, að við framkvæmd
þessara prófkosninga hafa kom
ið fram nokkur vandamál, sem
nauðsynlegt er að átta sig á
vegna prófkjöra síðar.
PRÓFKJÖRIÐ
f REYKJAVÍK
í prófkjörinu í Reykjavík
tóku þátt rúmlega 9000 kjós-
endur. Þetta er gífurleg þátt-
taka og meira en heimingur
þess fjölda, sem greiddi Sjálf
stæðisflokknum atkvæði í
Reykjavík í þiingkosningunum
1967. Með þessari miklu þátt-
töku hefur einu helzta mark-
miði prófkosninga verið náð,
þ.e., að fá sem allra flesta tii
þess að taka þátt í vali fram-
bjóðenda í næstu þingkosn-
ingum. Það er óneitanlega
býsna erfitt að gagnrýna skipan
framboðsliista, sem valinin hefur
verið með þessum hætti. Fram
kvæmd prófkjörsins í Reykja-
vík var þannig háttað, að kjós
endur áttu að merkja með
krossi fyrir framan nöfn sjö
frambjóðenda, hvorki fleiri né
færri. Þessi aðíferð var frá-
brugðin þeiirri, sem viðlhöfð var
fyrir borgarstj órnarkosn ingarn
ar sl. vor en þá bar að merkjá
með tölustöfum við fæst 8 og
flest 15 frambjóðendur. í vor
var undan því kvartað, að þetta
væru of mörg nöfn, sem kjósa
ætti og að kjósendur hefðu átt
í erfiðleikum með að velja 15
nöfn, — þótt þeir væru raim-
ar ekki skyldugiir til að kjósa
nema 8. Ennfremur var þá sagt
að fjöldi frambjóðenda á próf-
kjörslistanum hefði verið of
mikill eða 70 manns og hefði
það ruglað kjósendur í riminu.
Nú viii'ðast þeir, sem ábyrgð
bera á framkvæmd prófkjörs-
ins og þeim reglum, sem um
það voru settar, hafa gengið of
langt í hina áttina. Á prófkjörs
listanum voru 25 nöfn og að-
eins mátti kjósa sjö þeirra. —
Þegar er prófkjörslistiinn hafði
verið biirtur komu fram raddir
um, að þar væri ekki nægilega
mikið af nýjum nöfnum og eft
ir því sem líð'a fór að prófkjör
inu kom í ljós, að kjósendum
var of þröngur stakkur skor-
inini. Þeim var ætlað að kjósa
svo fáa frambjóðendur, að þeir
lentu í hreinustu vandræðum.
Þetta varð m.a. til þess, að at-
kvæðin dreifðust mjög mikið
og margir, sem vildu einnig
korna nýjum nöfnum að, töldu
sér óhætt að sleppa þeiim sem
líklegir voru til að fá mest at-
kvæðamagn.
Eðlilegt hefði verið að krossa
við t.d. 9 nöfn eða jafnvel 12
og gefa þannig kjósendum
kost á að gera hvort tveggja
í senn, að sýna þeim
mönnum fcraust, sem þeiir
töldu þess verða og kjósa nýja
menm til framboðs. Er nauösyn
legt, að þetta verði haft í huga
í framtíðinni, þegar prófkjör
fara fram, svo að komið verði
í veg fyrir þá erfiðlelika, sem
af þessu hlutust. Þá orkar
einnig tvímælis að raða nöfn-
um frambjóðenda í stafrófSröð
í atkvæðaseðil vegna þess að
svo virðist sem það veiti þeim
forréttindi sem framarlega eru
í stafrófnu. Eðlilegra er að
dregið verði um röðina i fram-
tíðinni.
Kosni ng a ba rátta einsbakra
frambjóðenda vakti allmiikið
umtal og athygli meðan á
henni stóð. Deilt var um það,
hvort eðlilegt væri, að fram-
bjóðendur eða stuðnrngs-
menn þeirra leituðu eftir
fylgi með aðferðum eins
og útgáfu dreifibréfa og
fundarhöldum. Þá komuist á
kreik sögusagnir um bandalög
miiUi einstakra frambjóðenda,
ákveðiinn hópur borgarbúa
hafði lítinn frið fyrir símhring
ingum um skeið.
Það er fyrst og fremst þessi
þáfcbur prófkjörsiins, sem ég tel
nauðsynlegt að tekinn verði til
rækilegrar afchugunar í sam-
bhndi við prófkjör í framtíð-
inni. í fyrrgreindri foirystu-
greiin „Verkamannsins“ á Ak-
ureyri sagði svo: „Frá öðrum
kjördæmum hefur að sönnu
beyrzt um hatrammar áróðurs-
herferðir ákveðiruna manna
fyrir ákveðna menn. Það er
hverjum frjálst að gera og sé
það gert á heiðarlegan hátt og
án mannorðsmeiðinga og
ósannra umsagna um men.n og
mál, þá er ekkert við því að
segja“.
Einnig þetta tel ég rétt mat.
Prófkjör beinlínis gera ráð
fyrir því, að einstakir fram-
þjóðendur reyni eftir megni að
afla sér fýlgis og sé það gert
með heiðarlegum hætti og án
áreitni gagnvart öðrum fram-
bjóðendum er eikkert við því að
segja. Hins vegar er nauðsyn-
legt, að settar verði ákveðnair
leikreglur um það fyrir próf-
kjör hvaða aðferðum frambjóð
endur megi beita og hverjum
ekki. Þetta var ekki gert fyrir
prófkjörið í Reykj avík að þessu
sinni og það leiddi til marg-
háttaðs misskilnings og óþarfa
hörku í prófkjörsbairáttunini.
Ef settar eru ákveðnar leik-
reglur og finambjóðendur halda
sig innan þeirra má vænta þess
að prófkj örsbairáttan fairi prúð
mannlega og drengilega fram.
Frambjóðendur í prófkjöri
hafa mjog mismunandi aðstæð
ur til að afla sér fylgis. Sumir
eru landsþekktir vegna fyrri
stjórnmálastarfa eða af öðrum
vettvangi, en aðrir ekki, Eðli-
legt er, að þeir, sern eru minna
þekktir, leitist öðrum fremuir
við að vekja á sér athygli.
Það er mjög umdeilanlegt,
hvaða gagn frambjóðendur
hafa af útgáfu dreitfibréfa. Sum
ir telja, að þau virki beinlínis
öfugt á kjósendur við það sem
fyrirhugað er. Um það skal
ekki dæmt hér, en benda má
á, að aðeins einn þeiima, sem
stóðu að útgáfu dreifibréfa
náð kjöri í aitt af sjö efstu
sætunum. Á hinn bóginn
verðu’r ekki séð, að útgáfa
dreifibréfa, sem menn gangast
við og er fyrst og fremst kynn
ing á ákveðnum frambjóð-
anda en áreitnislaus gagnvart
öðrum sé athugunarverð, ef við
komandi frambjóðandi og stuðn
ingsmenn hans telja það hon-
um til framdráttar. Útgáfa
nafnlausira dreifibréfa er hins
vegar forkastanileg en þess
voru dæmi bæði nú í sjálfri
prófkjörsbaráttunni og einnig
meðan stóð á Skoðíunakönnun.
innan Fulltrúaráðsins.
Með sama hætti eru fundar-
höld, sem haldin eru í nafni
ákveðinna frambjóðenda eðli-
legur þáttur í prófkjörsbarátt-
unni meðan þau eru fyrst og
fremst ætiuð til kynnónigar á
skoðunum og sjónarmiðuir þess
er fundinn heldur en ekki úl
þess að reka áróður gegn öðr-
um frambjóðendum í prófkjöri.
Þessar og aðrar aðferðir í
prófkjörsbairáttu, sem viðhafð
ar eru með heiðarlegum og opn
um hætti eru eðlilegar en engu
að síður er nauðsynlegt, að
settar verði ákveðnar reglur,
sem frambjóðendum er ætlað
að halda. Þá er eltki hætta á
því, að gagnkvæmar ásakanir
löiði til þess, að illindi verði
rnilli manna og hópa.
Það verður hins vegar að telj
ast óeðlilegt, að af hálfu ein-
hverra frambjóðenda sé beinlín
is uninið gegn öðrum fratnbjóð
endum í prófkjöri. Illt umtal
um frambjóðendur er láka afar
leiðinlegur þáttur í prófkjörö-
baráttu og líklegt ti'l þese að
skaða prófkjörið sem slikt.
Fulltrúaráð Sjálfsitæðisifélag-
anna í Reykjavik setfci ákveðn
ar reglur um það hvenær líta
bæri á úrslit prófkjörsins, sem
biindandi fyrir kjöimefnd. í vet
ur varð reyndin sú, að litúð var
svo á, að kjömefnin væri sið-
ferðilega bundiin af úrsMtum
prófkjörsins gagnvart 8 efstu
mönnum, þótt þeir næðu ekki
allir bindandi kosnimgu og vafa
laust verður einnig svo að
þessu sinni. En í þessu sam-
bandi er ástæða til að benda á
eitt atriði, sem þó kemur ekki
til ál'ita nú að mínum dómi en
gæti komið til athugurnar við
hugsanlega endurSkoðun á próf
kjörsreglunum. Þess geta ver-
ið dæmi, að frambjóðendur,
sem að mati kjömefndar eru
sUkum hæfilei'kum búnir, að
það vseni ótvírætt til mikilla
hagsbóta að þeir skipuðu ör-
uggt sæti á framboðslista, bafi
litla möguleika á að ná kosn-
ingu í vítæku prófkjöri vegna
þeas t.d. að þeir hafa ekki að
bakíi sér fjölmenn félagasam-
tök eða virkt stuðningsmanna-
iið. Það getuir því komið til
áMta, að kjörniefnd hafi eiís
konar umráðarétt jrfir t.d. einu
þingsæti í Reykjavík til þess
að tryggja þingflokknum slík-
an starfskraft. Þessu er varpað
hér fram ti'l athuguna.r og um
ræðu en augljóst er, að hér er
um viðkvæmt afcriði að ræða og
kann'ski ekki framkvæmanlegt.
Eitt atriði enn er ástæða til að
nefna til þess að tryggja jafna
aðstöðu frambjóðenda. Nauð-
synlegt er, að allir fnambjóðend
ur hafi jafnan aðgang að ýmis
konair gögnum t.d. félagaskrám
til þess að vinna eftir í próf-
kjönsbaráttunmii. Málum kanin
að vera þannig háttað, að ein-
stakir frambjóðendur hafi betri
aðstöðu en aðrir í þessum efn-
um og því er nauðsynlegt að
setja um þetta ákveðnar reglur
an.nað hvort á þarin veg, að eng
ir frambjóðendur hafi aðgang
að félagaskrám Sjálfstæðisfé-
laganna í Reykjavik, svo dæmi
sé nefnt, eða allir.
PRÓFKJÖRIÐ I REYKJA-
NESKJÖRDÆMI
Að miöngu ieyti er erfiðara
um vik að fnamikvæmda próf-
kjör í stóru kjöndiæmi með
imiör'gium byigigðakjömiúm en t.d.
í Reyfcjavík. Enida var fnam-
kværod próflkjörsiiinis í Reykja-
niesikjördæirm mieð talsvert öðr-
unn bætti en í höfuðbopginini. I
Reykijanieigkjöirdæmi var kjós-
enidium giert að mexfcja mieð
tölustöfum við 5 frambjóðendur
af 18, sem í framiboði voru ag
var huiglmymdiin sú, a@ atkvæða
saðlar yrðu mierktir í þeirri
röð, slem kijósandi taldi heppi-
legasit, að liistinin yrði sfcipað-
ur. Ennifremjur voi’u atfcvæða-
seðlar í hinium 5 fulltrúaráðs-
umidæmium kjördæmdisdins hafð-
ir í mismunandi lit til þess að
auðveldiana værf að átta siig á
fylgi einistakna framibj’óðienida í
hiiniuim ýmsu bygigðarlö-gum.
Reynislan leiddi í ljós, að
svæðiisbuinidiin sjómarmið réðu
því mjög h/vemnág kjósemdur
greiddu atkvæði. Þeir höfðu
rika til'hneiginigu til þess
að kjósa framibjóðendui- síns
byglgðarlags í tvö efisfcu sætin
tál þesis að styrkja stöðu þeirra
í prófkjöriim, endia þótt mairk-
mið kjóisandainis væri ef til vill
alls ekfci að trygigja viðfcomandi
frambj-óðanidia slítot sætá. Þetta
gerir það alð verkum, að at-
fcvæði dreifaist mjöig mdlM ein-
stakra fraimbjóðienida,- ekki sízt
vegnia þeBs, að fyrir etfstu rmenn
koma eiiniuinigiis að natum at-
kivæöi sam þeim. eru greidd í
þau sæt'i. Þá vakti það eirmig
athyg® við úrslit prófkjörsins
í Reykjameskjördæmi, að tvö
fjölmennustu byggðarlögin í
kjördæminu komu ekki að
mönmim í örugg sætL
Pi’ófkjörsfbanáttian í Reykja-
niesfcjördæmi var mun rólegri
og hótflsamiari en í Reykjavík og
að mörgu ieyti mun betri svip-
ur á hieninii þar en í höfuðbong-
iruná sjálfri. Fraimbjóðeindur
Framhald á bls. 23