Morgunblaðið - 25.10.1998, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1998 21
þinn!“ „Ég býst við að hann hafi
verið frægur," segir hún.
Katrín segist að vissu leyti skilja
afstöðu Vilhjálms til inúítafjölskyld-
unnar. Vissulega væri hennar fólk
„íslenskt-kanadískt" í erfðafræði-
legum skilningi, en hafa beri í huga
að ekki hafí þótt viðeigandi í heimi
hvíta mannsins á þeim tíma, sem
um er að ræða, að eiga konu af
frumbyggjaættum. Hefði Vilhjálm-
ur tekið sér bólfestu meðal inúíta
hefði málið horft allt öðru vísi við.
Ekki hefði verið viturlegt að fara
með þau Alex og Pannigabluk „til
byggða“ því að á uppvaxtarárum
AJex hafí frumbyggjar ekki átt
nokkurn möguleika á að lifa af í
borgarsamfélagi Kanada. „Að vera
inúíti í borg boðaði bráðan dauða.
Fólk hafði engin tök á að framfleyta
sér í heimi hvítra og félagsleg þjón-
usta fyrir frumbyggja var engin.“
Katrín bendir jafnframt á að Vil-
hjálmur hafí þurft að fjármagna
kostnaðarsamar ferðir sínar með
frjálsum framlögum og það hefði
honum ekki tekist ef hann hefði
ekki notið virðingar meðal hvítra.
Opinber viðurkenning á inúítafjöl-
skyldunni hefði sennilega grafið
undan trausti hans og komið í veg
fyrir frekari landkönnun og vegtyll-
ur. Hér er rétt að gera hlé á frásögn
Katrínar og huga að vestur-íslensku
frændfólki hennar.
„Hvítu fólki fór að snjóa“
Margar sögur fóru af Vilhjálmi
Stefánssyni í samfélagi Vestur-ís-
lendinga á fyrri hluta aldarinnar.
Gamalt fólk í Winnipeg minnist
þess að hafa heyrt þess getið þar á
bernskuárum sínum að Vilhjálmur
hafi átt barn með inúítakonu á norð-
vesturströnd Kanada. Kona þessi
hafi gengið niður á bryggjur á vorin
þegar snjóa leysti og skip komu að
sunnan í þeirri von að Vilhjálmur
væri þar kominn til að sinna sér og
barninu.
Hvað sem hæft er í sögunni um
konuna á bryggjunni og þeim áfell-
isdómi, sem í henni felst, hefur hún
vafalaust borist víða um vestur-
heim. Minna má á vísuna „Hvítir
Eskimóar" eftir vestur-íslenska
skáldið Guttorm J. Guttormsson
(Kvæði, úrval, Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs og Þjóðvinafélagsins,
1976, bls. 35):
Eftir Vilhjálms utanfór til Eskimóa
Hvitu fólki fór að snjóa.
Vísan hefur hefur tvíræða merk-
ingu. Vilhjálmur taldi sig hafa upp-
götvað „ljóshærða Eskimóa"
(„Copper“ eða „Blond Eskimo") á
norðurslóðum og hann hélt því fram
að þeir væru hugsanlega af norræn-
um ættum, en kenning þessi var alla
tíð umdeild. Höfundur vísunnar
kann einnig að hafa átt við það að
Vilhjálmur hafi skilið eftir sig slóð
Ijóshærðra „íslenskra" inúíta. Þessi
tvú'æðni vísunnar hefur án efa aukið
áhrifamátt hennar.
Ættingjar Vilhjálms í hópi Vest-
ur-íslendinga höfðu lengi vel lítil
sem engin samskipti við frændfólk
sitt meðal inúíta, enda vissu fæstir
þeirra kannski af því með vissu fyrr
en seint og um síðir. Frá þessu eru
þó tvær mikilvægar undantekning-
ar. Bonní Paetkau, sem búsett er
skammt fyrir utan Vancouver,
sagði mér frá samskiptum sínum og
inúítafjölskyldunnar, en hún er
fædd í Winnipeg og er af íslenskum
ættum (Vilhjálmur Stefánsson og
afi hennar, Framar, voru systkina-
synir). Fyrir nokkrum árum þurfti
maður hennar starfs síns vegna að
fara norður til Inuvik þar sem
nokkur barnabarna Vilhjálms búa
enn. Bonní hafði haft spurnir af
þeim og ákvað að slást í för með
manni sínum og grennslast fyrir
um ættingja sína. Auðvelt reyndist
að hafa upp á „Stefánsson fjöl-
skyldunni" í Inuvik, þar sem Alex
Stefánsson hafði löngum gengið
undir nafninu „Hvíti maðurinn", og
urðu fagnaðarfundir með þaim
Bonnt og Rósí Albort Stefánsaon,
dóttur Alox, Stðan hafa þoasar fjöl-
skyldur hlat af og til og tðulega
ræðat vtð í aíma, Það var reyndar
Bonní aem kom mér í samband vtð
Katrtnu,
Htn undantekningin á sór lengrl
aögu. Á Vaneouver-eyju akammt
fyrir utan Vietoríuborg býr íjöl-
akylda Vllhjálms Ingimars Joseph-
Ljósmyndir/Gísli Pálsson
KATRÍN Tochor Unalín, dótturdóttir Alex Stefánssonar.
SKÁLDIÐ Bill Valgardson og Lauga Josephson
(ekkja Vilhjálms Ingimars) á Vancouver-eyju.
BONNÍ Paetkau er af íslenskum ættum og fædd í Winnipeg. Vilhjálm-
ur Stefánsson og afi hennar, Framar, voru systkinasynir.
meðal annars að finna bréf frá Ge-
orgínu Stefánsson og manni hennar
frá 1985 um heimsóknir fjölskyldn-
anna. Georgína sagði mér í stuttu
símtali að sér hafi þótt vænt um
þessi samskipti: „Þetta var í fyrsta
skipti," segir hún, „sem einhver úr
fjölskyldu Vilhjálms viðurkenndi
tengslin við okkur.“ Lauga segir að
börn Aiex hafi sagt sér að Vilhjálm-
ur hafi sent Alex jakkaföt þegar
hann kvæntist. Sé það rétt hefur
Vilhjálmur haft einhver samskipti
við son sinn.
Á milli vita:
norrænn inúíti
Frásögn Katrínar heldur áfram.
Fram kemur að í bernsku hafi hún
yfirleitt litið á sig sem „hverja aðra
hvíta kaþólska stúlku". Og á sléttun-
um og í Alberta þar sem hún ólst að
mestu leyti upp hafi hún varla fund-
ið fyrir kynþáttafordómum í sinn
garð. Málið vandaðist hins vegar
þegar hún varð eldri, sérstaklega
eftir að hún fluttist til Vancouver.
Um tíma hafi hún verið á milli vita,
henni hafi ekki verið ljóst hvort eða í
hvaða hlutföllum hún væri inúíti,
hvít, Kanadamaður, frumbyggi eða
norræn. „Ég skynja ekki norræna
upprunann í mér, en ég veit að hann
er þarna. Það er dálítið geggjað!“
Uppruni hennar og sjálfsmynd vöfð-
ust fyrir henni í nokkur ár, segir
hún, eins og títt sé um „blendinga"
eins og hana, en henni hafi tekist að
glíma við sjálfa sig, meðal annars
með þátttöku í starfi frumbyggja í
Vancouver. Nú sé hún sátt við sjálfa
sig og viti hver hún er.
Katrín segir að inúítar umgangist
fólk með öðrum hætti en flestir
borgarbúar. Vegna veiðiferða sinna
hafi þeir þurft að reiða sig á hjálp-
semi annarra. Þetta hafi tengt þá
fjölmennum hópi samborgara á víð
og dreif um veiðilendur þeiira.
Heimili manna hafi ávallt staðið opin
öðru fólki og ekki hafi verið farið í
manngreinarálit. Þannig hafi fólk
annast hvert annað. Þegar fólk í
nauðum hafi borið að garði hafi ekki
verið spurt hverra manna það væri.
Þetta viðhorf einkenni afstöðu móð-
ur hennar. Það kunni að hljóma eins
og hver önnur rómantík eða fortíð-
arhjal, en það sé samt sem áður blá-
kaldur veruleiki. Innst inni blundi
slík afstaða í henni sjálfri og það hafi
stundum komið henni á óvart. Fyrir
komi að borgarbúar notfæri sér
þetta. Stundum finnist henni eins og
fólk hafi „fært sér hana í nyt“, hún
hafi brennt sig á að treysta og taka
með opnum hug fólki, sem skeyti
engu um aðra og hugsi aðeins um
eigin hag.
Á meðan á viðtalinu stóð var
Katrín með símboða og farsíma á
sér. Öðru hverju brá hún sér frá til
að ansa tækinu og hringja, en að
öðru leyti gekk samtalið snurðulaust
fyrir sig. Hún var ófeimin að ræða
hispurslaust um uppruna sinn, fjöl-
skyldu og samskiptin við „aðra“
Vestur-íslendinga. Að viðtalinu
loknu brugðum við okkur á franskt
veitingahús, „Krókódílinn", snædd-
um eðalrétti og héldum áfram að
skrafa um Vilhjálm, inúíta og Is-
lendinga.
Fræðimenn, frumbyggjar og
póstmódernískir tímar
Mikið hefur verið rætt í margs
konar fræðum að undanförnu um
viðbrögð heimamanna við því sem
aðrir hafa um þá skrifað og skoðana-
skipti aðkomumanna og heima-
manna. Á árum áður töldu mann-
fræðingar sig geta treyst því með
nokkurri vissu að um leið og þeir
væru horfnir af vettvangi hefðu þeir
nánast fuilt frelsi um það sem þeir
ski’ifuðu um ferðir sinar. Heima-
menn væru ekki í aðstöðu til að
leggja mat á eða gera athugasemdir
við það, sem um þá væri sagt í al-
þjóðlegum fræðiritum. Fjarlægðin
milli vettvangs og fræðasamfélags
kom í veg fyrir að heimamenn
glugguðu í fræðirit og sömuleiðis
tungumálaerfiðleikar og slök lestr-
arkunnátta. Þetta á vafalaust við um
rannsóknir og verk Vilhjálms Stef-
ánssonar snemma á öldinni.
Nú er öldin önnur. Og Alex saga
Stefánssonar, sem ég reifaði í Morg-
unblaðinu forðum, er dæmi um það.
Mörg ritverk Vilhjálms sjálfs eru nú
aðgengileg afkomendum þeirra
inúíta i norðurhéruðum Kanada sem
hann fjallaði um, bækur hans eru til-
tækar á nærliggjandi söfnum, inúít-
arnh’ enskumælandi og sumir hverj-
ir hagvanir á „sæber“-veröld alnets-
ins. I annan stað er margt af því
sem sagt er og skrifað um Vilhjálm,
ferðir hans og bækur (þ.m.t. mín
eigin verk) aðgengilegt afkomend-
um hans, hafi þeir á annað borð
áhuga á því. Skýrsla Umba, svo aft-
ur sé vitnað í Kristnihaldið, er ekki
aðeins lesin á skrifstofu Biskups,
sem hefur sent hann á vettvang, hún
er einnig lesin undir Jökli.
Þessi hnattræna og, ef svo má að
orði komast, „póstmódemíska“ nánd,
sem er áberandi nú við aldarlok, vek-
ur forvitnilegar spurningar um
fræðimennsku, sannleiksleit og fram-
andleika. Og um leið gefur hún tilefni
til skemmtilegra samræðna sem áður
voru nánast óhugsandi. Sjónarmið
heimamanna hafa nýtt hlutverk og
aukið vægi. Réttara er að tala um
lýðræðislegar samræður en sérfræð-
inga og skýrslugerð. Á meðan á dvöl
minni í Vancouver stóð flutti ég fyrir-
lestur, í boði Mannfræðideildar Há-
skóla Bresku Kólumbíu, um dagbæk-
ur Vilhjálms Stefánssonar og þá vit>
neskju sem þær veita um samskipti
hans við inúíta, einkum bamsmóður
hans Fanní. Katrín Toehor Unalín
var ekki síður forvitin um það sem ég
hafði að segja um langalangafa henn-
ar frá Fróni og Nýja íslandi en ég
var um hennar hagi og hennar fólks.
Höfundur er forstöðumaður Mann-
fræðistofnunar Háskála Islands og
prófessor í mannfræði. ítarleg grein
hans um Vilhjálm Stefánsson, dag-
bækur hans og inúítafjölskyldu mun
birtast í desemberhefti tímaritsins
Ethnos.
sonar, systursonar Vilhjálms Stef-
ánssonar. Sá síðarnefndi var um
tíma talinn af í einum af leiðöngram
sínum þar sem ekkert hafði til hans
spurst lengi vel og hvítvoðungnum á
Vancouver-eyju hafi verið gefíð nafn
hans til að heiðra minningu hans.
Einn eftirmiðdag tók ég hús á
Laugu, ekkju Vilhjálms Ingimars, í
fylgd vestur-íslenska skáldsins og
prófessorsins Bill Valgardson. Við
ræddum við hana um fjölskyldu
hennar og tengslin við inúítana.
Lauga segfr að þau hafi fyrir löngu
heyrt ávæning af sögum um Alex og
faðerni hans, en þau hafí ekki tekið
þær trúanlegar. Fyrir þónokkrum
árum hafi Vilhjálmur Ingimar hins
vegar frétt að „einhver Stefánsson"
væri á ferð á Vancouver-eyju og
hann hafí afráðið að hafa uppá hon-
um og gefa sig á tal við hugsanlegan
frænda sinn. Þar reyndist vera á
ferð Frank Stefánsson, sonur Alex,
Svo líkir hefðu þeir verið Frank og
Vilhjálmur Stefánsson, basði mál-
rómur og útlit, að tengslin hafí ekki
farið á mllll mála. í framhaldl af
þessu hafl Lauga og hennar fjöl-
skyida af og til hitt börn Alex og
barnabörn,
Lauga sýndi mér stóra og mikia
klstu sem geymir margs konar gögn
um Vllhjálm Stef’ánsson, bréf, ijós-
myndlr, blaðaárkllppur o.fl. Þar var
HVAR FÆRÐU 100-200% ÁVÖXTUN SPARIFJÁR Á FERÐALÖGUM?
IAU STURL ANDAFERÐUM
HEIMSKLÚBBSINS
Þetta er ekki prentvilla heldur staðfest
niðurstaða mörg hundruð farþega okkar
síðustu mánuði.
En ávöxtunin er ekki aðeins í peningum
heldur í nýrri lífsreynslu og gæðum.
Bestu mánuðir ársins framundan, frá-
bært veður og verðlag án hliðstæðu.
Gríptu tækifærið NÚNA,
áöur en allt hœkkar,
LÆGSTU FARGJÖLD TIL
ASÍU/ÁSTMLlU
Auiturstrsti I7, 4. hæð, I0I Reykjavik,
slmi562 0400, fax 562 6564,
netfang: prima@heimsklubbur.is,
heimasfða: hppt://www.heimiklubbur.is
Thailands-ferðir frá kr. 84.600
m. hóteli, morgunv., fararstj.
Bali-ferðir frá kr. 104.700
m. hoteli, morgunv., fararstj.
FAN