Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1945, Blaðsíða 10

568 ~ LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
á-.
orsökin; ei heldur vanbrúkun tóbaks:
og brennivíns eða skrúðklæðaburð-
ur; ei heldur leti eða hirðuleysi,
framar en hvað örbyrgðinni ávalt
fvlgir: á öllu þessu ber svo mikið.
'-egra bess að fátæktin fvrirfram
r> y-' *‘ "Yt ó -f f p rr <ro*Y|
• ‘’'tt rip 1^1—»tt 'íka- mn v o"
því síður glatt hann til máta í sín
um hörku harðindakjörum, langt
framyfir flestar aðrar þjóðir. Að
einstaka mann, eða mjög fáar yf-
iryaldsperónur megi hjer frá und-
an taka, sem eigi fáa peninga, eða
nokkurt, nú ávaxtalaust orðið,
jarðagóss, gefur enga almenna
reglu; og þó eru þessir nær engir
til, sem geti haldið sonum sínum
til nauðsynlegra menta, og staðið
jafn rjettir eða skuldlausir eftir.
-----Engi þenki. að hjer sjeu ýkj-
ur viðhafðar".
— Yiðhorf Skúla til þessara mála
var þannig gjörólíkt skooun Pingels
og þótti Skúla, sem annara aðgerða
væri fremur þörf, en að hýða lands-
fólkið með hnútasvrpum.
Undirbúningur „Innrjettinganna".
ÞEGAR á hinu fyrsta þingi, árið
1750 eftir að Skúli var orðinn land
fógeti, hreyfði hann því við ýmsa
af helstu mönnum landsins, að þeir
skyldu bindast samtökum í kyrþey
þó að sinni, um stofnun mjög al-
ihliða framfara og framkvæmda-fje-
lags, er efla skvldi margskonar ný-
ungar í landbúnaði: Trjárækt, korn
vrkju, garðrækt og þar fram eftir
götunum. Þá var og margvíslegur
iðnaður er komið skyldi á fót, eink-
um þó sem fullkomnastur ullariðn-
aður. Blöskraði Skúla vankunnátta
og framtaksleysi landsmanna í þeim
efnum. og hafði hann eins og áður
getur beitt sjer af miklum dugnaði
fyrir nytsömum nýungum í sam-
bandi við ullariðnað á heimilum. En
nú vildi hann koma á fót fullkom-
inni ullariðnaðar verksmj, hjer á
landi, og flytja út fullunna dúka, í
stað þess að flytja út ullina óunna,
fyrir lágt verð, eins og verið hafði
um langt skeið. — Sútun skinna,
færaspuni, ’saltvinsla lir sjó og
brennisteinsvinsla, voru einnig í
hinum stórfenglegu áætlunum
Skiila. Þá var áhugamál hans að
landsmenn eignuðUst þilskip, er
sótt gætu á djúpmið til fiskiveiða,
í stað hinna opnu báta, er einungis
gátu sótt á grunnmiðin. en ef fisk-
rxr brást þar. sem oft vildi koma
fyrir, var voði fyrir dyrum í ver-
stöðvunum og víðar um land. —•
Var þetta svo mikill stórhugur hjá
Skiila, að stórfirrðulegt má telja,
þegar á alt er litið.
»
í upphafi hafði Skúli hugsað sjer,
að sem flestir landsmenn yrðu þátt-
takendur í þessu merkilega fram-
fara fjelagi, því tilgangur hans var
ekki eiginhagsmunir, heldur hitt að
efla heill og hag þjóðarinnar allrar.
Þo komst hann brátt að þeirri nið-
urstöðu, að ekki myndi auðið að
koma því við. Urðu það svo einung-
is 13 menn, er stóðu að þessari
merkilegu fjelagsstofnun, og nam
fjárframlag þeirra allra einungis
1550 ríkisdölum. Yar það ekki mik-
ið fje til að koma öllum þessum
framkvæmdum af stað. Enda hugs-
aði Skúli sjer, að herja fjárfram-
lögin að mestu leyti út hjá konungi
og stjórn. Mátti þó af undangeng-
inni reynslu. telja tvísýnt um ár-
angur. Þannig hafði Magnús lögm.
Gíslason á Leirá nokkru fyrr leitað
á náðir stjórnarinnar um fjárstyrk,
til að koma upp tóvinnuverksmiðju
þeima hjá sjer og gat ekki sargað
lit meira en 300 ríkisdala styrk. —
Ljet Skúli sjer fátt um finnast og-
fanst sem traustari átaka þyrfti.
ef nokkurs verulegs árangur væri
að vænta. Svo var hann og þeirrar
skoðunar, að tóvinnan væri ekki
einhlýt, þar eð framsóknar og nýrra
athafna væri vant á öllum sviðum
athafnalífsins. Fanst honum að alt
þyrfti að fylgjast að, ef vel ætti
að fara.
Þótti Skúla mikið við liggja, að
vanda sem best allffn undirbúning
þessa máls, til að tryggja fylgi
stjórnarinnar, er var hið nauðsyn-
legasta frumskilyrði til þess að ein-
hver árangur gæti orðið. Ennfrem-
ur var honum það ljóst, að Hör-
möngurum myndi vera lítið gefið
um þessi svefnrof íslendinga, og
að áhrifamenn úr þeirra flokki.
myndu beita sjer, til að gera uppá-
stungur Skvila og fylgismanna hans
sem tortryggilegastar við stjórn-
arherrana.
Unnu þeir Magniis lögm. á Leirá.
og Skúli, mest að undirbúningi máls
ins, og á næsta álþingi, 19. júní
árið 1751, var reglugerðin samþykt
og undirrituð af þeim hluthöfum,
og fjelagið formlega stofnað. Voru
framkvæmdir þær sem það færð-
ist í fang, kallaðar „Innrjettingar“
og verður því nafni haldið hjer. í
stjórn voru kosnir auk Skúla fógeta
og Magnúsar lögm. þeir Brynjólfur
Sigurðsson sýslum. í Hjálmholti og
Þorsteinn Magnússon sýslum. á Mó-
eiðarhvoli. Var Skúla falið að fara
utan um haustið fyrir hönd f jelags-
ins og landsmanna í heild og ráðg-
ast um við stjórnina.
Horrebow kemur til sögunnar.
Árið 1749 um haustið bar góðan
gest að garði frá Danmörku. Var
það Niels HorreboW; settist hann
að á Bessastöðum. Iíorrebow, sem
var maður hálærður. doktor í iög-
vísi og kunnur stærð- og stjörnu-
fræðingur, kom hingað á vegum
danska vísindafjelagsins, er stofnað
hafði verið árið 1742. Átti hann að
rannsaka náttúruauðæfi landsins
og margt annað. Ritaði hann hina
fyrstu lslandslýsingu, sem mark er
á takandi; kom hún út á dönsku
árið 1752, en á næstu árum á helstu
þjóðtungum álfunnar, og breiddi
þannig út þekkingu á Islandi, er