Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1945, Blaðsíða 12

570
LESBÖK MOKGUNBLAÐSINS
fylgi konungs og stjórnar og vekja
áhuga á þeim vettvangi fyrir fje-
laginu. — í Grímstaða-Annál segir
svo: „Þetta sumar silgdi og land-
fógeti Skúli Magnússon uppá eitt
og annað, sem síðar kom fram, sem
vera átti landinu til góðs, en varð
niinna af sem síðar gaf raun vitni“.
Ekki er auðvelt um það að segja
hvaða áhrif „tilskrif“ Pengels
kynni að hafa haft, ef eigi hefðu
verið orðin stiftamtmanns-skifti.
Ochsen greifi. sem jafnan hafði ver
ið Skúla velviljaðu og hliðh. var þá
andaður; en eigi er þó ólíklegt, að
hann hefði virt nokkurs óskir Ping-
els amtmanns. En nú voru þau skifti
áorðin, sem ekki voru honuih hag-
stæð.
Otti Manderup Rantzau greifi,
er varð stiftamtmaður árið 1750
var Islendingum einkar velviljaður
þau 18 ár sem hann gengdi því
embætti; mun Skúli oft hafa notið
þeirrar velvildar. Segist honum
sjálfum svo frá: „í Kaum.h. eiga
Islendingar marga óvini, en einnig
nokkra vini“. Nefnir hann fyrsta
þá Thott greifa og Rantzau stift-
amtmann og segir: „Að þeir hafi
sýnt og sannað, að þeir sjeu Is-
landsvinir í orði og verki, og má
minning þeira aldrei gleymast“. Og
bætir við, að þessum fáu vinum:
„Fáum vjer aldrei fullþakkað“. —
Magnús sýslum. Ketilsson segir um
Rantzau, að hann hafi verið : ”Sann
ur Islands Patron“. — Var það því
kugarefnum Skúla og fylgism. hans
næsta þýðingarmk. að slíkur maður
skyldi á þessum tíma skipa æðsta
embætti landsins. Rantzau stiftamt-
maður andaðist árið 1768, tæplega
fimmtugur að aldri. llafði hann
fyrir andlát sitt gert þá ráðstöfun
að íslcndingar einir bæru lík sitt til
greftunar, og hat'ði ánafnað nokk-
urri fjárhæð, til þess að þeir gætu
drukkið erfi sitt. — í Annálum er
hann kallaður: „Sá góði stiftamt-
maður“. og talinn verið hafa há-
lærður og skarpvitur.
Dvaldi Skúli í Kaupm.h. um vet-
urinn, og sótti mál sitt af mikilli
lægni og dugnaði. Gekk hann hvað
eftir annað fyrir konunginn Friðrik
5. (1746—1766), er var Islendinguin
svo framúrskarandi velviljaður þau
20 ár sem hann rjeði ríkjum. að
enginn annar konungur hefur ver-
ið jafnoki hans í þeim efnum. Vildi
hann og fá Islendinginn Jón Eiríks-
son fyrir einkakennara erfðaprins-
ins. En Jón færðist undan þeim
vanda svo ekki varð úr. Hefði það
þó getað haft hinar farsælustu af-
leiðingar. því fáum var betur til
]>ess trúandi en Jóni, að innræta
hinu tigna ungmenni ást á Islandi.
llorrebow hafði gefið stjórninni
skýrslu um ástandið á Islandi og
segir hann þar meðal annars, sem
dæmi þess hve vandræðin sjeu mik-
il: „Að barnafólk biðji þess í fullri
alvöru, að Guði mætti þóknast, að
taka til sín eitthvað af barnahópn-
um, svo færri væru munnarnir og
magarnir að sjá fyrir“. — Geta
menn af því ímyndað sjer hve mjög
hefur sorfið að. Á sömu lurnl var
skýrsla sú er Skúli gaf, og talar
hann um bjargráð: „Fra den totale
Ruin“. — Þóttu skýrslur þeirra
vera keimlíkar enda var tilgangur
beggja hinn sami. Að knýja stjórn-
ina til skjótra aðgera og fjárfram-
laga.
Voru tillögur þær, er Skúli lagði
mesta áherslu á í 7 liðum,’ og er
helsta innihald þeirra þetta:
1. Að sendar sjeu hingað 15
danskar og norskar bændafjölskyld-
ur, er kent geti landsmönnum ak-
uryrkju, plæningar og kvikfjár-
rækt.
2. Að iðnaðarstofnun s.je komið
á fót, til að kenna mönnum sem
besta hagnýtingu afurða.
3. Að reynt sje við skóggræðslu.
4. Að sjávarbændur sjeu styrktir
til að afla sjer stærri og betri skipa.
5. Að komið sje á peningaversl-
un í landinu.
6. Að verslunarfjelaginu sje gert
að skyldu að flytja meira af mat-
vöru til landsins, en gert hafði ver-
ið, en minna af óþarfa.
7. Að verslunaríjelaginu sje gert
að skyldu að kenna mönnum verk-
un á kjöti og í'iski.
Einnig fór Skúli l>ess á leit að
konungur gæfi fjelaginu jarðirnar:
Reykjavík, örfisey og Hvaleyri, svo
og 6 þús. ríkisdali í peningum.
Kom Skúli ár sinni vel fyrir borð,
að konungur veitti honum alt það er
hanti fór fram á, og meira þó, því
í stað 6 þús. r.d. gaf konungur 10
þús. ríkisdali í peningum. Einnig
hjet konungur meiri fjárframlögum
síðar, svo veitti hann fjelaginu kon
unglega staðfestingu og gjörðist
,.verndari“ þess, og hjet því full-
tingi í framtíðinni.
Má því sannarlega segja. a.ð Skúli
hafi haldið laglega á málunum að
i'á öllu þessu áorkað. Því mjög
reyndu áhrifamenn llörmangara. að
spilla málaleitun hans. En Skúli var
ekki varbúinn, og benti á að til-
gangur fjelagsins væri alls ekki að
spilla fvrir verslun hjer á landi,
heldur sá að auka framleiðslu og
viðskiftaveltu, og væri verslunar-
fjelaginu hagur í því. — Var Skúla
ljóst, að Hörmangarar myndu eftir
megni reyna að gera bjargráða til-
raunir þesar að engu. Svo að hann
til enn frekara öryggis fjekk kon-
ung ennfremur til að staðfesta eft-
irfaraiuli atriði:
Að allir peningar, hlutabrjef og
annað það, er í verksmiðjunum
standi megi vera undanskilið lög-
taki, hvað svo sem eigandinn hafi
/yrir sjer gert að undanskildu broti
gegn konungi. — Og að afurðir
„Innrjettinganna“ skuli undanskild
ar hinni almennu verðlagsskrá. Þo
skyldu Hörmangarar eiga kost a
að kaupa afurðirnar ef samkomu-
lag iiáðist um verðið. að öðrum