Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1945, Blaðsíða 14

572
' ‘ W
* 17- LESBðK MORGUNBLAÐSINS
son lögm. á Leirá fyrir valinu, er
það ekki lieldur nein tilviljun, því
hann var annar helsti ráðamaður
„Innrjettinganua“ með Skúla. —
Vaf því næsta þýðingarmikið, að
tveir æðstu emþættismenn laudsins
voru veiunnarar þeirra. Enda fóru
nú brátt meiri tíðindi í hönd.
Magnús Gíslason var einp .af á-
gætustu mönnum landsins á sínutn
tíma þótt hvorki hefði hann stór-
hug nje úthaldsþrek til jafns við
Skúla fógeta. Enda fór svo, er and
byr gegn „Innrjettingunum“ varð
hvað mestur, og mest reið á sam-
hug og eliibeitni, að þá gafst hann
rxpp, losaði sig við hlutabrjef sín
og seldi þáu kaupmönnum. Fetuðu
þá aðrir hluthafar í fótspor hans og
seldu líka, allir nema Skúli. Því að
sjónarmið hans var hærra og
stærra en þeirra. Tilgangur hans
var ekki eíginhagsmunalegs eðlis
heldur léit hánn frá öndverðu á
þessi fyrirtæki sem verklegan iðn-
skóla fyrir þjóðina alla. sem ekki
þyrfti naúðsynlega að skila beinum
arði. Ekki brást Magnús amtmað-
ur í þessum éfnum «f ódrengskap,
því hann var einstakur sómamað-
ur, heldur var hann orðinn vonlaus
og uppgefinn á þeirri þotlausu bar-
áttu sem þeir áttu í við kaupmenn.
er vildu „Innrjettingar“ feigar og
Ijetu ekkert tækifæri ónotað til að
koma þeim á knje.
Magnús atntmaður var vitmaður
mikill, góógjam og ráðdeildarsam-
ur; enda var hann talinn auðug-
astur maður á landi hjer um sína
daga. Hann átti og til góðra að
telja; var af hinni ágætu kynkvisl
Gísla lögm. Hákonarsonar í Bræðra
tungu, sonarsonur Bauka Jóns, er
um hríð vár biskup á Hólum. Ekki
var Magnús, þó skipaður í amt-
‘ mannsenrbættið fyrr en 5 árum
síðar. árið 1757, syo næstum lítur
út fyrir að eitthvert hik hafi verið
, á stjórrrinni, en Magnús reyndist
vel í þessari virðingarstöðu, sem
vænta mátti. Hóf hann byggingu
Bessastaðastofu. þeirrar sem nú er
forsetabústaður, en hann andaðist
árið 1766, áður en byggingunni var
lokið. — Verður þess nú væntan-
lega ekki langt að bíða, að æfisaga
Magnúsar amtmanus komi lit, því
mjer er kunnugt um að ágætur
maður er að vinna að því verki.
Marg háttuð umsvif.
Er Skúli var kominn heim, hóf-
ust brátt hinar fjölbreyttustu fram
kv.md. Var hafist handa um bygg-
ingu verksmiðjuhúsa: Ullariðnaðar
verksmiðju, sútunarstöð, færaspuna
húsi, íbúðarhúsum og mörgu fleiru.
Einnig þurfti hann að ráðstafa hinu
erlenda fólki, er komið hafði til að
kenna mönnum nýjungar í landbún
aði. Þá þurfti Skúli að koma dugg-
unum á veiðar. Ilafði hann í mörgu
að snúast, og kom sjer nú vel að
hann var óvenju mikill þrekmaður
og hamhleypa til vinnu. að hverju
sem hann gekk. Bættist alt þetta
umstang á Skúla til viðbótar við
umsvifamikil embættisstörf. Þá
varð hann að fylgjast með bvgg-
ingu stórhýsisins, er var í smíðum
í Viðey. Þótti sú hin reisulega
bygging hið mesta furðuverk, og
vakti mikið umtal, enda stakk hún
mjög í stúf við moldarhreysin, sem
flestir landsmenn urðu að hýrast í.
1 kvæði frá þeirn tíma, segir svo
um Viðeyjarstofu:
„Musteri slíkt af mannahöndum
mun ei sjást á Norðurlöndum“.
Að vísu er þetta ofmælt, en samt
er það svo, að enn eftir nærri 200
ár er Viðeyjarstofa einhver glæsi-
legasta bygging hjer á Iandi, og
órækur vottur um höfðingslund
Skúla fógeta. — Auk allsflþessa,
varð Skúli fyrst um sinn að hafa
jjieð höndum bókhald „Inrrrjetting
anna‘ ‘.
Húsagerðinni í Reykjavík var að
mestu lokið árið 1754. Var þá vef-
smiðjan á Leirá flutt þangað.
Einnig var hafist handa um brenni
steinsvinnslu í Krisuvk; þótti það
ganga ærið skrykkjótt, þar til Skúli
sá þann kost vænstan, að fara sjálf
ur þangað. Dvaldi hann þar um
hríð og hafði verkstjórn alla á
hendi og kom svo góðu lag'i á starf
semina þar, að eftir það gaf brenni
steinvinnslan jat'nan nokkurn arð.
Þó ]>ótti margt fara í handaskol
um við allar þessar framkvæmdir.
Var það og hverjum mennskum
manni, og jafnvel Skúla, ofviða að
fylgjast svo með öllu sem þurfti,,
ef vel átti að fara. Hafði hann ekki
tíma til að vera alstaðar til að
kippa í lag því sem aflaga fór í
þann og þann svipinn. Var hjer og
um algjörlegar nýjungar og braut-
ryðjendastörf að ræða. Kunni flest
af starfsfólkinu lítt til þeirra verka
sem vinna átti og mun margt af
því hafa verið sinnulítið itm vel-
ferð fyrirtækjanna. Ekki þótti
Skúla þeir útlendu menn, sem áttu
að veita iðnaðarframkvæmdunum
forstöðu reynast svo sem hann hafði
vænst. Má sjá það af ttmmælum er
hann viðhafði í brjefi nokkrum ár-
um síðar, þar segir hann: — —
„Verksmiðjunum hefir hingað til
vegnað best, þegar sneitt hefir verið'
hjá því að taka erlenda asna til að
veita þeim forstöðu, og hafa þeir
aldrei orðið landinu til annars en
bölvunar“. — Þótti vilja ganga svo
til um allán þennan rekstur, að ein
deildin æti hina upp, eða rúmlega
það, og heildarútkoman varð því
taprekstur.
Oflangt mál yrði það, að fara
nokkuð að ráði út í frásagnir um
„Innrjettingama^". — En víst er
um það þó að margt í sambandi við
þær færi á annan og verri veg, en
þeir menn höfðu vænst, sem mest
lögðu í sölurnar til að koma þeim
á fót, að þá mörkuðu tilraunir
þessar og framkvæmdir tímamót og
höfðu er fram í sótti ótrúlega mikil
Framh. á bls. 574