Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1966, Blaðsíða 4

Oscar Clausen
Presfasögur:
Síra Jdn með mðrgu viðurnefnin
Hér verður sagt frá einkennileg-
um guðsmanni sem þjónaði 6 brauðum,
lengri og skemmri tíma, en þó lengst 15
ár, á Tjörn á Vatnsnesi, og var prestur
í hálfa öld og 9 árum betur, og dó
sennilega niræður, missti hempuna tvis
var og fékk uppreisn í bæði skiptin.
Hann hét Jón Jónsson, og var auð-
kenndur frá öðrum nöfnum sínum með
sjö viðurnefnum, sem voru notuð eftir
þeim kringumstæðum sem við átti í
hvert skipti, en aldrei var hann kenndur
við „brauð“ sín. Hann var harla kátleg
persóna, eins og lýst verður hér á eftir.
Síra Jón var sonur Jóns á Urðum
í Svarfaðardal, sem var skólagenginn
lögréttarmaður, lögsagnari í Vaðlaþingi
(Eyjafjarðarsýslu) og Hólaskólaráðsmað
ur Illugasonar einnig Hólaráðsm. (d.
1637), Jónssonar Illugasonar. Móðir Jóns
á Urðum og amma séra Jóns var Hall-
dóra dóttir Skúla Einarssonar á Eiríks-
stöðum og Steinunnar laundóttur Guð-
brands biskups. Halldóra var því systir
Þorláks biskups Skúlasonar, — svo að
telja má hann vel ættaðan. Hann lærði
í Hólaskóla, og fékk þaðan þann vitnis-
burð, að hann væri skarpur mjög og
snargáfaður til bóknáms, en ósvífinn í
orðum, og því kvað þáverandi skóla-
meistari hans, Þorsteinn Geirsson, um
hann þessa stöku:
Lystugur kallinn litli Jón,
latínuna gleypir,
skynsamur og skarpur þjón,
skólabörnin sneypir.
Eftir að Jón útskrifaðist, var hann
smásveinn Gísla biskups Þorlákssonar
á Hólum nokkur ár.
U m þær mundir var séra Björn
Jónsson prestur á Hvanneyri í Siglu-
firði, sem kallaður var síra „Björn
gamli“, en kona hans var Þórey dóttir
síra Bjarna Jónssonar á Þönglabakka.
Hún var þá ung kona, miklu yngri en
maður hennar glysgjörn og gefin fyrir
skart og áfenga drykki, en vel fjáreig-
andi, og þóttist vangift af síra Birni
gamla. Eitt af börnum séra Björns og
maddömmu Þóreyjar var Magnús, sem
síðar varð sýslumaður í Snæfellsnes-
sýslu. Hann var fæddur skinnlaus, og
kom ekki húð á ''’tama hans í heilt ár,
en læknir á hollenzku hvalveiðiskipi,
sem kom á Siglufjörð læknaði hann
með áburði, og kvað hann húðleysið
stafa af áíenginu sem móðir hans hafði
neytt um meðgöngutímann.
Það vildi svo nú til, að Jón Jónsson
stúdent frá Hólum og smásveinn Gísla
biskups kom að Hvanneyri en þegar
maddama Þórey sá hann, sveiaði hún
honum vegna þess að hann væri svo
svartur. Þetta heyrði síra Björn gamli
og sagði, að þessi smásveinn yrði nú
samt seinni maður hennar, en þá myndi
hún líka minnast síra Björns gamla.
Þetta var sannspá „þess gamla“ því
eftir dauða hans 1682, fékk síra Jón
bæði Hvanneyrarstað og ekkjuna mad-
dömu Þórey til eiginkonu, en það hjóna
band gekk bögulega, eins og sagt verður
frá hér á eftir.
Það er sagt, að síra Jón hafi verið
fyrsti prestur sem Jón biskup Vigfús-
son (Banka-Jón) vígði eftir að hann
kom til Hóla. Síra Jón var ekki nema
örfá ár prestur á Hvanneyri og fékk
síðan undirfell í Vatnsdal, þegar hann
flutti frá Hvanneyri 1686 að Undirfelli
fékk hann hollenzkan skipstjóra til þess
að flytja á skútu sinni búslóð hans frá
Siglufirði á Þingeyrarsand, en svo illa
tókst til að þeir komust ekki lengra en
að Kálfshamarsvík á Skaga. En útúr
þeim viðskiptum urðu málaferli milli
síra Jóns og þess hollenzka, og var það
mál tekið fyrir í héraðsrétti að Asi í
Vatnsdal 6. júní 1686 og síðan á Alþingi
sama sumarið, en þar var það látið
falla niðln• vegna þess, að þar sýndi
síra Jón sig ekki. A Undirfelli hékk síra
Jón svo aðeins í 4 ár, en þá hafði hann
brauðaskifti við séra Erlend Illugason
og fékk þá Tjörn á Vatnsnesi, en síra
Erlendur tók þá Undirfell og dó þar á
sama árL
■Á. Tjörn var svo síra Jón prestur
í 15 ár og þar gekk á ýmsu hjá honum
Hann lenti þar í deilum við prófast
Húnvetninga útaf ýmsum brösum, sem
þeir áttu í þ.á.m. hversu hann niður-
nýddi prestssetrið á Tjörn og svo var
hann sekur um hórdóm og var að lok-
hann bréflega og prófastur bæði bréf-
lega og munnlega. Dómur Synodunnar
í þessu máli var einkennilega vægur,
því að þar var ákveðið að síra Jón
skyldi ennþá fá tvær áminningar, en
gegni hann þeim ekki skuli hann setjast
frá embætti sínu þangað til biskup og
amtmaður geri einhverja aðra ráðstöf-
vrn. En síra Jón bætti þó ekki ráð sitt.
Síra Jón kemur oft við sögu í gjörða-
bókum prestastefnu Hólastiftist á þeim
árum, sem hann er pretur á Tjörn á
Vatnsnesi (1690—1705) t.d. árið 1700,
23. sept. á Synodus, sem haldin var á
Flugumýri. Þar var tekinn fyrir van-
hirða síra Jóns á prestssetrinu Tjörn,
og þar leggur Björn Þorleifsson Hóla-
biskup fyrir prófast Húnvetninga „að
hann alvarlega tilhaldi síra Jóni á
Tjörn að höndla vel með sitt Benifici-
um, (þ.e. að hann sitji stað sinn betur),
þar sem prófastur og aðrir beri það,
um settur af embætti. Þessi deilumál
síra Jóns og Páls prófasts Jónssonar
á Höskuldsstöðum komu fyrir presta-
stefnu Hólastiftis á Flugumýri 10. júní
1696. Þar var gjörð sátt í málum og
lýsti prófasturinn þar yfir að hann hefði
sætzt fullum sáttum við síra Jón á
Tjörn. En á þessari sömu prestastefnu á
Flugumýri var lika annað mál síra Jóns
tekið fyrir sem varð honum erfiðara um
sættir og örlagaríkara. Guðsmaðurinn
síra Jón á Tjörn var nú vanriktaður af
kvenmanni, Þóru nokkurri Gísladóttur
sem var á heimili hans, eða m.ö.o. að
hann fékk óorð af henni, og það ekki
að ástæðulausu. Yfirvöld kirkjunnar,
bæði sjálfur Hólabiskup og prófastur
Húnvetninga höfðu lagt fyrir prestinn
að Þóra þessi væri látin víkja burtu af
heimili hans en síra Jón gegndi þeim
fyrirmælum að engu og hélt „ástmey“
sinni áfram á heimili sínu, þrátt fyrir
það að herra biskupinn hafði áminnt
að ekki sé svo með plássið (jörðina)
höndlað sem vera ber, og bæti síra
Jón ekki ráð sitt og bæti úr þessu
eftir þrjár áminningar, hljóti hann að
mega vænta þess, að mæta straffi".
Það er víst að síra Jón var enn prest-
ur á Tjörn árið 1705, þegar Arni Magnús
son prófessor kom til hans og hafði út
úr honum hið merka skinnhandrit af
Jónsbók, sem enn er til í Á. M. safninu
í Kaupmannahöfn. En það mun svo hafa
verið snemma á árinu 1706, sem síra
Jón varð sekur um hórdóm og var þess
vegna dæmdur frá embætti. Þá átti hann
barn með fyrrnefndri „ástmey“ sinni
Þóru Gísladóttur. Hann skírði barnið
sjálfur sem var telpa og hét Guðrún, en
að þeirri athófn lokinni lagði hann frá
sér hempuna með þessum orðum: „Farðu
vel Surtla" (Sbr. Præ S. Gr B.X, 25),
en Guðrúnar verður getið seinna. Síra
Jón var nú embættislaus næstu 4 árin
og fékk þá viðurnefnið „prestlausi“.
Mr að er öldungis víst að öll óreiða
síra Jóns í Kvennamálum hafði orðið
til þess, að kona hans, maddama Þórey
hafði „sett honum fjarvistir“ en þ.e. að
hún hafi slitið samvistum við hann og
farið í burtu af heimili þeirra. Einkenni
legt er það að árið 1708, eða þegar síra
Jón hafði verið prestslaus í 2 ár, fóru
yfirvöld kirkjunnar að ráðskast í skiln-
aðarmáli þeirra síra Jóns og maddömu
Þóreyjar. Það ár er síra Jón, sem þá er
titlaður Monsjeur Jón Jónsson fyrrum
prestur, stefnt fyrir synodus Hólastiftis
á Flugumýri „til þess að svara fyrir þann
aðskilnað, sem kona hans, Þórey Björns
dóttir hafði gjört og hver orsök væri til
þess, að þau yfir 5 ár hefðu ei saman ver
ið þó að héraðsprófastur hafi þau þar
um áminnt“. Monsjeur Jón svaraði þvi
til að maddama Þórey hafi með sínu
samþykki farið orlofsferð vestur á Snæ-
fellsnes til ættingja sinna, en þegar hún
svo áiri seinna vildi ekki koma aftur,
hafi hann vitjað hennar og þá haft fjóra
menn með sér, en „forgefius". Og ári
síðar segist hann hafa sent tvo menn
eftir henni, en þeir komu einnig án
hennar. Þá tekur Monsjeur Jón það
einnig fram, að þó að hann hafi orðið
opinber að hórdómi þá væri það ekki
ástæða til burtveru hennar, því að sá
glæpur sinn hefði ekki orðið uppvís
fyrr en löngu seinna.
H ans herradómur Hólabiskup vildl
ekki taka gilda þessa umsögn Monsjeur
Jóns, sem ekki var sönnuð með vitna-
framburði og skipaði honum að sanna
allt þetta á næstu prestastefnu og láta
vitja konu sinnar enn einu sinni og taka
votta að svari hennar, um hvort hún
vilji framvegis „ektaskap“ við hann
halda. Það vildi nú svo vel til að sama
haustið, eða 18. okt 1708 var haldin
Synodus á Giljá í Húnavatnssýslu og
þar mætti Monsjeur Jón og bar fram
vitnisburð þriggja manna um, að þeir
hafi verið viðstaddir á Arnarstapa undir
Jökli árið 1703 og heyrt eftirgangsmanni
Jóns við Þóreyju Björnsdóttur, sem
þangað hafði farið til sona sinna í orlofs
ferð og skyldi hún með sér fara norður
en hún bar fyrir „krankleik“ sinn og
gaf engan kost á að ráðskast í málum
vitnisburð á prestastefnunni voru guðs-
mennirnir „svona nokkurn veginn á-
nægðir“, eins og í samtíma annál getur
enda mjög vafasamt hvort þeir höfðu
nokkurn rétt til að ráðskast í málum
Jóns, eða höfðu nokkurt dómsvald í
einkamálum hans, sem nú var aðeins
réttur og sléttur monsjeur og enginn
síra þá stundina. Reyndar náði yfirgang-
ur kirkjuvaldsins til allra borgaranna á
þeim árum.
Þegar Monsjeur Jón hafði staðið í
útistöðum í 5 ár vegna yfirsjóna sinna,
bæði vegna lauslætis og slóðahátt í bú-
skap, fékk „uppreisn sinna geistleg-
heita“ hjá umboðsmanni konungsvalas-
ins á Bessastöðum í apríl 1710. En þó
að hann væri nú búinn að endurheimta
réttindi til þess að vera sáluhirðir ein-
hvers safnaðar á fslandi, þá var það
samt ekki fyrr en 1713, að brauð losnaði
handa honum, en þá dó séra Magnús
Benediktsson á Nesi í Aðalreykjadal, og
fékk þá síra Jón Nes eftir hann. Ekki
var hann þar samt prestur nema 5 ár
og lenti hann þá í sama pittinum og
missti aftur hempuna fyrir hórdóms-
brot árið 1718. Hann fékk svo aftur „upp
reisn sinna geistlegheita" 2 árum síðar,
eða árið 1720 hjá Fuhrmann amtmanni
Framh. á bls. 13
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS-
11. september 1966