Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1974, Blaðsíða 2

Eftir Þuríði J. Amadóttur
Hvað ætlar þú að gera þegar þú
verður stór?
Þessa spurningu þykir sjálfsagt
að leggja fyrir börn og unglinga.
Fyrst í stað er hvort tveggja,
spurning og svar, einskonar hefð-
bundið gamanmál milli eldri og
yngri kynslóðar. En flestu gamni
fylgir nokkur alvara. Með þessari
spurningu er athygli barnsins
snemma vakin á nauðsyn þess að
velja sér tffsstarf og búa sig undir
það. I nútfma þjóðfélagi er fátt
mikilvægara en það, að hver ein-
staklingur slfpist og þjálfist til að
falla vel f gangverkið á þann stað,
þar sem hans er þörf. Þetta er
gagnkvæmt, bæði fyrir eintakl-
inginn og heiklina. Svo ekki er
ráð nema í tfma sé tekið.
Ekki er langt síðan þessum mál-
um var ólíkt farið í okkar fámenn
og dreifða samfélagi. Allur al-
menningur byggði þá afkomu
sína fyrst og fremst á land-
búnaði og fiskveiðum við frum-
stæðustu skilyrði. Hvert heimili
var samfélagsheild, sjálfstæð og
lítt háð öðrum, byggð upp að ein-
staklingum á mismunandi aldri og
samstarfi þeirra mann fram af
manni. Þetta fyrirkomulag leysti
þann vanda flestra og þurfa að
velja sér lífsstarf. Kynslóðabil var
þá erin óþekkt orð í málinu og
einnig sem fyrirbæri. Þeir fáu,
sem ekki sættu sig við þessa fram-
tíðarmöguleika, urðu að taka um
það sjálfstæða ákvörðun og oft
ganga í gegnum margskonar
þrengingar og baráttu til að ná
settu marki. Átti þetta við um
hverskonar sérmenntun. Hinir,
sem heima sátu, sættu sig við fá-
brotna lífshætti og menntun.
Þeirra hlutskipti varð að halda
við hinni siðar margrómuðu
íslensku heimilismenningu, þar
sem börn lærðu málið, ljóð og
sögur ásamt ýmsum öðrum, nú
gleymdum fróðleik, af ömmum og
öfum, feðrum og mæðrum.
Uppeldismenning hér á landi
hefur á allra síðustu áratugum
tekið svo stórum ■ og örum
umskiptum að kalla mætti stökk-
breytingu. Mikið skipulagsstarf
hefur þegar verið unnið til að
mæta þéim þjóðfélagslegu þörf-
um, sem þessi þróun hefur skap-
að. Reynsla nágrannaþjóðanna
hefur komið þar að góðu gagni.
En vegna fæðar og smæðar okkar
hefur fullkomin lausn þessara
mála tekið lengri tima heldur en
hjá stærri þjóðum. Sá árangur,
sem náðst hefur, má þó teljast
mjög athyglisverður.
Allt frá tveggja ár aldri er ein-
staklingnum nú gefinn kostur á
félagslegum undirbúningi til að
ná fótfestu í kerfisbundnu menn-
ingarsamfélagi. Ösýnileg hönd
kerfisins stýrir honum með
furðanlegri nákvæmni stig af
stigi frá einu menntaþrepi til
annars. Fyrsta þrep er barna-
heimili eða leikskóli, síðan for-
skóli, þá barnaskóli og gagnfræða-
skyldunám. Þá er komið að vega-
mótum: Einstaklingurinn verður
að velja sér námsbraut. sem leiðir
til sérnáms. I þessu sérnámi felst
venjulega val hans á lífsstarfi. Að
þessu námi loknu liggur næst
fyrir að finna sjálfum sér og
þessari sérhæfingu stað í hring-
rás atvinnulífsins. Á þvi byggist
afkoma og lífskilyrði, sem svo
hart er um keppt nú á dögum.
Hraði nútímans hrifur hvern ein-
stakling með sér um leið og kerfið
hefur skilað honum af sér sem
fullgildum þátttakanda út í at-
hafnalífið. Starfsdagurinn er
framundan. Ef ekkert afbrigði-
legt tekur í taumana er hver nú-
tíma einstaklingur svo önnum
kafinn myrkrarina á milli allan
sinn starfsdag, að hann fær aldrei
ráðrúm til að njóta líðandi stund-
ar óg sinna áhugamálum. Jafnvel
í strjálum leyfisferðum til Spánar
og Mallorka er hugurin bundinn
við annir í einhverri mynd.
En áður en nokkurn varir er
starfsævin liðin og margur uggir
ekki að sér. Einn góðan veðurdag
tekur kerfið aftur í taumana og
stjakar honum út af hringekj-
unni, skilur hann eftir á gang-
stéttinni, ofurlitið ráðvilltan að
vísu en oftast með nákvæmlega
sömu starfsorku og daginn áður.
Hvað er nú til ráða? Fara heim og
hvíla sig vel og lengi, því ekki
þarf að hafa áhyggjur af að mæta
í vinnuna á réttum tíma daginn
eftir. Þær dyr eru endanlega
lokaðar og annar kominn í sætið á
vinnustað. Að vísu er nú tími til
að lesa allar þær góðu bækur, sem
ekki vannst tími til á undanförn-
um árum.
Einnig mætti fara í ferðalag,
innanlands eða utan. En þetta er
ekkert tímaburidið sumar- eða
yetrarfrí, heldur varanlegt frí frá
störfum. í rauninni er þetta lang-
þráð tækifæri til að slaka á og
gera alls ekkert, eða þá allt, sem
hugurinn hefur girnst undan-
farna áratugi. En hver er nægi-
lega viðbúinn sliku frjálsræði?
Það er einmitt mergur þessa máls
og tími kominn til að velta fyrir
sér spurningunni: Hvað ætlar þú
að gera þegar þú verður gamall?
I allt að því sjálfvirkri rás
námsáranna og asa starfsdagsins
hefurðu gleymt að búa þig undir
það timabil ævinnar, sem mörg-
um reynist örðugt að sætta sig
við. Hvað tekur við þegar þér er
ætlað að setjast í helgan stein eins
og áður var komist að orði um
þennan áfanga á lífsleiðinni. Eins
víst er, að þú eigir þá eftir ólifaða
tvo til þrjá áratugi, eða jafnlang-
an tíma eða lengri en það tók þig
að búa þig undir starfsárin. Ef þú
ert svo heppinn að vera afi eða
amma og eiga afkomendur á þeim
aldri, getur þú auðvitað farið með
barnabörnin niður að Tjörn að
gefa öndunum. En það dugir
skammt. Áður en þú veist af eru
þau orðin svo önnum kafin að þau
hafa hvorki tíma né áhuga á slíkri
dægradvöl. Vel getur verið, að
hvarfli að þér að svpast urit eftir
nýju starfi, ekki fullu starfi, held-
ur einhverju, sem dreift gæti
tímanum og drýgt tekjur, sem
hugsanlega eru í minna lagi. En
þú átt vafalítið eftir að reka þig á
þá óþægilegu staðreynd, að fáir
vilja taka aldrað fólk í vinnu, þó
svo vinnan væri vel við þess hæfi.
Og þar kemur, að þú gefst upp og
reynir eftir mætti að láta tilgangs-
leysið ekki ná tökum á þér.
Merkur maður varpaði eitt sinn
fram þessari spurningu: Hvað er
þjóðfélag? Ekki reyndist auðvelt
að skilgreina hvað í þvi felst. En
þegar talað er um velferðarþjóð-
félag, sýnist mér merkingin aug-
ljósari. Þar skilst mér vera átt við
samágyrga félagsheild, þar sem
einn er fyrir alla og allir fyrlr
einn; þannig að ef einhver liður
skort ber hinum, þ.e. heildinni, að
taka i taumana og bæta úr ástand-
inu. Um margskonar skort getur
verið að ræða í einu þjóðfélagi,
svo sem skort á lifsviðurværi, at-
vinnu, sjúkrahjálp, jafnvel rétt-
læti. Ekki væri rétt að halda því
fram, að í okkar velferðarríki sé
ekki leitast við að uppfylla hinar
ýmsu óskir og kröfur þegnanna.
En skortur á verkefnum fyrir
aldrað fólk er óleyst vandamál,
sem ástæða er til að gefa meiri
gaum en gert er. I kerfisbundnu
þjóðfélagi hefur gleymst að sjá
því fólki fyrir nægilegum við-
fangsefnum, svo nýta megi starfs-
orku þess og gefa lífi þess gildi.
Tilgangslaust lif skapar lífleiða.
A því virðist nokkuð bera meðal
aldraðra.
En ekki eru allar syndir
kerfinu einu um að kenna. Fólk á
öllum aldri tekur þátt í að móta
viðhorf samtiðar sinnar til hinna
ýmsu málefna. Sú hefð hefur
skapast í afstöðu til eldra fólks, að
því beri að draga sig hæversklega
í hlé, einkum eftir að starfsævi
lýkur og gera siðan sem minnst
ónæði og veður út af tilveru sinni.
Þetta er afleiðing þeirrar bylting-
ar, sem orðið hefur í lifnaðar- og
þjóðfélagsháttum. Sú tíð er liðin,
þegar litið var með mestri virð-
ingu til aldurhniginna meðlima
fjölskyldunnar, og ráð og speki
voru sótt í lífsreynslu þeirra.
Hlutverk þeirra er nú ekki jafn-
mikilvægt í uppfræðslu yngstu
kynslóða, sem áður sóttu dæra-
dvöl og hverskonar fróðleik til afa
og ömmu. ÞeSs i stað er aldrað
fóik nú orðið einskonar stétt eða
öllu heldur stéttleysingjar, sem
engu eða litluhlutverki gegna í
þjóðlifinu.
Þetta er líklegt til að valda hlé-
drægni aldraðs fólks og hafa lam-
andi áhrif á sjálfstraust þess og
lífsþrá. Sjálft gerir það ekki
háværar kröfur og hættir að taka
svo virkan þátt í lífinu semæski
legt væri. Þess vegna kjósa fleiri
og fleiri að dvelja á vistheimilum
en ekki í.sambúð við ættingja. Og
með þvi breikkar bilið milli kyn-
slóðanna. Reyndin verður sú, að
aldraðir lifa í æ meira af-
mörkuðum heimi, þar sem þeir,
sem heyra öðrum aldursflokkum
til koma aðeins sem gestir.
Dæmi sýna, að félagshópar, sem
virtust hafa litla starfsmöguleika,
hafa stofnað með sér samtök til að
skapa tilveru sinni dýpri grund-
völl. Arangurinn er undraverður
þó að örðugt sýndi'st i upphafi.
Hugsanlegt er, að aldrað fólk gæti
stofnað samtök með aðstoð sam-
félagsins til að koma á félagslegri
þátttöku þeirra, sem vilja og geta;
einnig til vinnumiðlunar fyrir þá,
sem enn eru vinnufærir. Margt
fólk 'á þessum aldri hefur mjög
góða starfsþekkingu og reynslu á
ýmsum sviðum, sem gæti komið
að góðu gagni ef hagrætt væri
vinnutírria og tilhögun eftir
ástæðum. Listfengi býr með
mörgum, sem aldrei hafa gefið
sér tíma né tækifæri til að leggja
rækt við slikt, en gætu nú notið
þess sem viðfangsefnis. Þannig