Lesbók Morgunblaðsins - 09.06.1974, Blaðsíða 10

k
:• :."v V ,C: •'->•■ • • -i
>-Urn kenningaf cli>^6|gib Rjefurss. og starf-
: ';seml Nýalsinna.. ÖÍin.Björn Vigni Sigurpálsson.
* .- / ' ' . * * • ;V -;•/* * »* • ■
• •' .. ; • * vv * -Fyrri hluti .
Dr. Helgi Pjeturss.
FROÐIK menn í utlandinu
þvkjast merkja. að nú eigi sér
stað eins konar innhvérf vakning
i menningarlöndum víða um
heim. Merkilegar og sögufrægar
visindagreinar eru skvndilega
teknar að gefa furðum sálarlífs-
ins meiri gaum en áður og sumir
visindamenn telja. að næstu land-
vinningar mannkynsíns verði á
þeim sviðum. en ekki við könnun
efnisins. Fvrstu skref vísindanna
í þessa átt eru varfærnisleg
og fátt um niðurstöður enn.sem
komið er. Sama verður ekki
sagt um leikmennina.
Vaxandi hópur fólks sökkvir
sér nú niöur í dulfræði,
launspeki ýmiss konar og
iðju af áþekku tagi, og lætur
sannfærast á augabragði, aö hér
búi eitthvað á bak við. Þessi til-
hneiging á ekki síður við um Is-
land en önnur menningarlönd. Og
ósjálfrátt vaknar hjá manni sú
spurning hvað valdi þessum
skyndilega áhuga. nú á síðara
skeiði 20. aldar. öld hinna miklu
tækniafreka og háþróaðra raun-
vísinda, öld almennrar upp-
lýsingar og umfangsmeiri þekk-
ingar en áður eru dæmi til.
Þeirri spurningu verður varla
svarað í stuttu máli, en dálitla
skýringu ætla ég að megi finna í
merkum erindaflokki, sem
þrófessor Sigurður Nordal flutti í
útvarp fyrír um 30 árum og
nefndi Líf og dauða. Sigurður
talar þar sem leikmaður, fulltrúi
heilbrigðrar skynsemi. Hann
bendir á, að lífsgildi trúar-
bragðanna og trúarþörf mannsins
sé engu minni nú en áður. Hann
leiðir að því sterk rök, að kristnin
fullnægi ekki þessari þörf lengur
og telur sökina liggja hjá kirkju
og klerkum. Neisti heilagrar
ritningar sé að kafna í ösku út-
brunninna kenninga og siða.
en enginn andlegur leiðtogi hafi
haft djörfung til að moka öskunni
burt.
Þegar Sigurður Nordal ritaði
Líf og dauða er ný lífsskoðun —
efnishyggjan að ryöja sér
braut. Þrátt fyrir harða ádrepu á
kirkju og klerka er erindaflokkur
Sigurðar fvrst og fremst varnar-
ræða trúarinnar gagnvart þessari
nýju lífsskoðun og hann horfir á
það með nokkrum áhyggjusvip,
að efnishyggjunni er veitt viðtaka
,,í hálfgerðum svefnrofum, þó að
hún svali heldur ekki þeim þorsta
sem mönnum býr í brjósti." Þessi
staðhæfing hefur reynzt rétt.
Efnishyggjan er á hröðu undan-
haldi þessa stundina og hefur því
orðið skammlífari en flestir
hugðu. Og það er óneitanlega
nokkur kaldhæðni, að hún — sem
styðst við hinar miklu uppgötvan-
ir síðustu alda í eðlisfræði, efna-
fræði, líffræði og náttúruvísind-
um — skuli láta undan síga fyrir
dulhyggju sem styðst ekki við
annað en furðuíeg fyrirbæri, sem
hin miklu vísindi viðurkenna
ekki. Eða eins og prófessor
Sigurður orðaði það; Efnis-
hyggjumenn sækja til náttúru-
vísindanna þá skoðun, að andi, sál
og hugsun séu sprottin af efninu,
ein tegund af starfsemi þess eða
ástandi, nokkurs konar aukageta
eða duttlungur í rás þess. Öll
vitund hljóti að líða undir lok,
þegar vélin, sem hún er bundin
við og framleidd af, hættir að
starfa. Frámhaldslíf einstaklings-
ins, manna jafnt sem dýra og
jurta, andar, englar og guðir —
allt þetta sé heilaspuni og
hillingar.
Sigurður leiðir hugann að þess-
um andstæóum mannlegrar
hugsunar um uppruna lífs, fram-
vindu og markmið. Hann segir á
einum stað, að staða mannsins í
tilverunni sé með þeim ósköpum,
að hann sjái allt niður fyrir sig en
ekkert upp fyrir sig. ,,Hann getur
þekkt efnið, aðrar dýrategundir,
sem standa honum að baki um vit
og þroska. En hann hefur enga
þekkingu, sem er svo Ijós, að allir
neyðist til að viðurkenna hana,
um neina veru eða verur, sem séu
honum æðri, fullkomnari og mátt-
ugri. Hann stendur við ntúrvegg,
sem byrgir skynsemi hans sýn á
aðra hönd."
Einmitt við þennan múr
skiptast leiðir með mannlegri
hugsun, segir prófessor Sigurður.
Efnishyggjumennirnir beini
hugsun sinni niður á við, í þá átt,
sem sjónin leyfir þeim að þekkja
og kanna; en svo eru aðrir, sem
gefa sérstakan gaum að öllu því,
sem þeim finnst skilja manninn
frá öðrum dýrum. ,,Þeir líta svo á,
að úr þvi að hugsun þeirra ósjálf-
rátt beinist út yfir múrinn, upp
yfir múrinn, þá hljóti þetta að
vera eins konar mannleg eðlis-
hvöt, sem þeir eigi að leggja sem
mesta rækt við. . . " í þessu sam-
bandi vitnar Sigurður til eftir-
tektarverðra skrifa Jónasar
Hallgrímssonar í skólablað náms-
sveina á Bessastööum — um
„dýranna meðhöndlun", þar sem
stendur: „Varla getum vér deyft
hjá oss þá hugsjón, að fyrri en
keðjan þrýtur við hásæti hins
eilífa, hljóti enn þá að fínnast
þúsund lifandi verur, að baki
hverra maðurinn stendur eins
langt og rjúpan að baki veiði-
mannsins. Vei oss, ef þessir mátt-
kari vildu fylgja því dæmi, er vér
gefum þeim!” Þarna hugsar
Jónas sem trúmaður og náttúru-
spekingur í senn, segir svo
Sigurður. Hann framlengir keðju
þróunarinnar, ályktar um æðri
stigin af því, sem hann þekkir,
getur ekki gert sér í hugarlund,
að hið óskaplega bil milli manns
og almáttugs guðs sé ekki brúað
með verum á alls konar þroska-
stigum.
Þett.a er nú orðinn býsna langur
inngangur að Nýalskenningu dr.
Helga Pjeturss. Það má kannski
líta á tilvitnanirnar í Líf og dauða
sem eins konar varnagla af hálfu
greinarhöfundar en hins vegar er
megintilgangur inngangsins að
sýna fram á hversu einstæð þessi
islenzka heimspekikenning er,
sem gengur í senn í berhögg við
viðurkenndar trúár- og dulfræði-
skoðanir annars vegar og efnis-
hyggjuna hins vegar: Dr. Helgi
Pjeturss taldi, að meö heimspeki-
kenningu sinni tæki hann að nýju
upp merki grísku heim-
spekinganna á 6. og 5. öld fyrir
Krist, kveikjan er þó „mundús
spiritualis“-kenning Sweden-
borgs með nánast Darwinsku
ivafi. „Þegar Helgi Pjeturss talar
og ritar um ódauðleika sálarinnar
og framhaldsþróun hennar, þá
byggir hann á þektum grundvelli,
hinni miklu sköpunarsögu al-
heimsins. Ef alt efni og afl al-
heimsins er af einni rót, eins og
skáldið sagði, þá þykir Helga
Pjeturss furðulegt, ef hin andlega
orka er undanþegin lögmáli
náttúruvisindanna um að alt sem
eitt sinn var skapað tilheyri með
nokkrum hætti eilífðinni," segir
Jónas Jónsson frá Hriflu í for-
mála að Viðnýal. Dr. Helga fer
þannig líkt og fyrirrennara hans,
Jónasi Hallgrímssyni — hann
framlengir keðju þróunarinnar.
Samt sem áður er hann svo mótað-
ur af efnishyggjunni, að hann
verður að gefa sér þá forsendu, að
allt líf sé efnistengt. Þess vegna
verður það skiljanlegt, að þegar
dr. Helgi leitar „yfir múrinn”,
finnur hann framlífið á stjörnun-
um, en ekki í andaheimi, eins og
Swedenborg.
Útkoman er því kenning, sem
ekki á sína líka innan heimspeki
síðari tíma — viðauki og endur-
bót á kenningum Pyþagorasar og
fleiri forngrískra heimspekinga,
sem veltu fyrir sér innsta eðli
lífsins. Einnig má sjá merkilegt
samræmi milli Nýals og trúar-
kenninga — t.d. ef horft er út frá
skilgreiningu bandarfska heint-
spekingsins Williams James, er
hélt því fram, að átrúnaður væri
sú trú, að til væri háleitur veru-
leiki og æðsta heill vor væri í því
fólgin að komast í sem fyllsta
samhljóðan við hann. Slíkt tak-
ntark má vissulega finna í Nýal.
----- 00000 -----
Dr. Helgi Pjeturss hefur verið
um hálfri öld á undan samtíð
sinni, þegar hann setti fram skoð-
un sína um líf á öðrum hnöttum
og tengsl þess við jarðarlífið. Nú
eru hins vegar ýmis teikn á lofti,
er benda til þess að meiri hljóm-
grunnur sé fyrir slikum fræðum
en var á öðrum og þriðja
áratugnum og lengi fram
eftir. I Bandaríkjunum þvrp-
ast til að mynda þúsund-
ir manna dag hvern tii að
sjá kvikmyndina — Voru guðirnir
geimfarar, sem gerð var eftir sam-
nefndri metsölubók og hér hefur
komið út. Á sama tíma vekur
ungur Gyðingur, Uri Geller,
furðu sjónvarpsáhorfenda bæði
vestan hafs og austan með því að
geta beygt og hreyft hluti heima í
stofu áhorfenda í gegnum sjón-
varpsskjáinn, og hann staðhæfir
að hann fái kraft sinn frá
stjörnunum.
Það viróist því eiga við um dr.
Helga Pjeturss, að enginn verði
spámaður í sínu föðurlandi. Nýall
hefur aldrei náð verúlegri ú.t-
breiðslu hér á landi, hversu
rammíslenzkur sem hann nú er í
framsetningu og hugsun. Ein-
hverja fylgismenn hefur hann þó
jafnan átt og vera má að fleiri
blóti hann á laun. Arið 1950 var
að frumkvæði Þorsteins Jóns-
sonar bónda á Ulfsstöðum stofnað
Félag Nýalssinna, sem haldiö
hefur uppi reglulegri starfsemi
allt fram á þennan dag og virðist
vera að sækja i sig veðrið um
þessar ntundir. Höfundur
þessarar greinar átti þess kost
fyrir skömmu að sitja fund með
stjórn félagsins, og var það
óneitanlega nokkur lífsreynsla að
ræða við menn, er tala um sam-
band við fjarlægustu stjörnur
sem jafn sjálfsagðan hlut og við
tölum um símasamband milli
heimsálfa. Þessir menn eru svo
sannfærðir um sannleiksgildi
Nýals, að efasemdir annarra
gagnvart slíku hafa engin áhrif á
þá. Iðka þeir sjálfir ýmsar sjálf-
stæðar rannsóknir og athuganir,
fylgjast vel með öllum straumum
innan stjörnufræði og sálfræði-
vísinda erlendis", en þar þykir
þeim æ fleira hleypa styrkum
stoðum undir kenningar dr.
Helga. Einn þessara manna er
viðmælandi minn — Þorsteinn
Guðjónsson, er starfað hefur i
Félagi Nýalssinna frá upphafi og