Morgunblaðið - 29.12.2002, Blaðsíða 16

REYNIÐ að ímynda ykkur lífið ánleyndarmála. George Orwell spáðieinhverju í þá veru í klassískriframtíðarsýn sinni, bókinni 1984, en21. öldin býður upp á ýmis öflug
tæki, sem Orwell gat ekki einu sinni ímyndað
sér; nútímatölvur og samtengingu Netsins.
G.A. Miller setti 1956 fram reglu, sem er vel
þekkt innan þeirrar greinar sálfræði, sem nefn-
ist hugfræði, og hljóðar svo: „sjö plús eða mínus
tveir“ og snýst um það að einstaklingur geti til-
einkað sér sjö atriði í senn. Ef þeirri reglu væri
beitt á 1984 eftir Orwell þar sem skjái var alls
staðar að finna mætti gera ráð fyrir því að einn
sjöunda hluta íbúanna þyrfti til að fylgjast með
skjáunum. Þeir þurfa að hvílast og standa vakt-
ir, til dæmis þrjár á dag og þurfa þá þrír sjö-
undu af íbúunum að fylgjast með hinum fjórum
sjöundu. Þar við bætast stjórnendur og yf-
irmenn og útkoman er sú – í hinni skelfilegu sýn
Orwells – að næstum helmingur íbúanna þarf að
fylgjast með hinum helmingnum.
Ef hugmyndin um líf án leyndarmála er færð
yfir á 21. öldina þegar heimurinn er óðum að
auka notkun á þeirri altæku tengingu, sem Net-
ið býður upp á, er ekki erfitt að ímynda sér
hluti, sem Orwell leiddi aldrei hugann að (sjá
ramma). En þessi grein er ekki dómsdagsspá
um framtíð þar sem njósnarar eru á hverju
strái. Hún lýsir því hvernig heimurinn gæti litið
út þegar hann nær þægilegu jafnvægi á leið,
sem þegar hefur verið valin. Opna upplýsinga-
samfélagið, sem nú blasir við, hefur burði til að
leiða ýmislegt gott af sér fyrir jarðarbúa og
margt veltur á því hvernig einstaklingar, fyr-
irtæki og stjórnvöld standa að þróun þess. Eitt
er hins vegar víst, í grundvallaratriðum er dag-
ur þess þegar runninn upp. Hinir ýmsu þættir
hins opna upplýsingasamfélags eins og þeir
snúa að einstaklingum, fyrirtækjum, fjár-
málastofnunum og löggjafanum eru dregnir
upp hér.
Á hverjum degi er að finna verðlista og sér-
stök tilboð í póstinum til okkar frá nokkurn veg-
inn hverju einasta fyrirtæki, sem eitthvað hefur
að selja. Að baki liggja einföld viðskipti: nafn
einstaklings og heimilisfang er keypt með tilliti
til innkaupamynsturs, en hvað sem því líður er
ótrúlegt að sjá hversu fljótar markaðsdeildir
geta verið að komast yfir nafnið einstaklingsins.
Þeir, sem eru atkvæðamestir í að senda póst
beint til neytandans, hafa varið milljónum doll-
ara í að þróa kerfi, sem skera úr um hver eigi að
fá hvaða póst. Bandaríska fyrirtækið Franklin
Mint, sem selur vörur að andvirði mörg hundr-
uð milljóna dollara, hefur tekið forustuna með
forritinu AMOS, sem er háþróað og hjálpar
markaðsfræðingum fyrirtækisins að átta sig á
því hvaða nöfn eigi heima á hvaða listum. Þegar
neytandinn síðan hringir í þessi fyrirtæki til að
leggja inn pöntun verður hann iðulega gáttaður
þegar hann kemst að því að sá, sem svarar í
símann, þarf aðeins nafn eða einhvers konar
kóda og þá hefur hann alls kyns upplýsingar um
hann á reiðum höndum, heimilisfang, póst-
númer, símanúmer, greiðslukortanúmer og
jafnvel yfirlit yfir fyrri viðskipti.
Hvernig komust þessar upplýsingar þangað?
Hið opna upplýsingasamfélag snýst um það. Ef
til vill hefur þú ekki tekið eftir því, en umheim-
urinn veit margt um þig, sem þú kynnir að telja
að kæmi engum öðrum við. Einstaklingur í iðn-
ríki skilur eftir sig slóð af stafrænum fótsporum
allt frá vöggu til grafar og þau margfaldast með
tilkomu rafrænna viðskipta, netbanka og við-
skipta í gegnum farsíma.
Heldur þú virkilega að þú njótir einkalífs?
Sumar stofnanir hafa undir höndum nákvæmar,
persónulegar skrár, þar á meðal bifreiðaeft-
irlitið, skattheimtan, félagsmálayfirvöld, Vísa,
Mastercard, American Express, hver einasti
banki, sem þú hefur skipt við, ferðaskrifstofan
þín, öll flugfélög, sem þú hefur gengið í vild-
arklúbb hjá, síma- og rafmagnsfyrirtæki, hvers
kyns fagsamtök, sveitarstjórnir, námsstofnanir,
hitaveitur og fleiri.
Brátt mun friðhelgi einkalífsins skreppa enn
meira saman. Tilboð um að viðskipti í pósti muni
hætta að berast með bréfberanum heldur rigna
inn á heimilistölvuna í hundruða- og jafnvel þús-
undatali. Það er nú þegar hægt að vafra á milli
verðlista á þúsundum skjálista, bera saman úr-
val keppinauta, ná í viðbótarupplýsingar um
vöruna, sem þig vantar (í gegnum „smart
agents“), panta rafrænt og millifæra upphæðina
heima í stofu. Pósturinn verður áfram að vera til
staðar í framtíðinni til að koma með pöntunina,
nema þegar verið er að kaupa upplýsingar, tón-
list, kvikmyndir eða forrit, sem hægt er að
senda rafrænt um leið og greiðsla hefur verið
staðfest. Þetta er kjarninn í rafrænum við-
skiptum, sem nú eru í örri þróun. Á 21. öldinni
verður hægt að verða sér úti um vörur með því
að nota póstinn, símann tölvuna eða með því að
fara í verslunarklasann og leita í búðum. Hinn
félagslegi fórnarkostnaður er tap friðhelgi
einkalífsins. Eftir því sem gagnagrunnar fyr-
irtækja í rafrænum viðskiptum, farsímafélaga
og yfirvalda fléttast meira og meira saman
verður hugmyndin um opna upplýsinga-
samfélagið raunverulegri.
Viðskiptalífið vísar veginn í hið opna
upplýsingasamfélag
Snúum okkar aftur að sneisafullum póst-
hólfum. Rétt eins og við ráðum litlu um það hvað
kemur inn um bréfalúguna hjá okkur hafa lítil og
stór fyrirtæki litla stjórn á því hverjir komast inn
í tölvukerfi þeirra og hvað þeir aðhafast þar.
Flestir reyna að reisa rafrænar hindranir (svo-
kallaða eldveggi) í kringum gagnagrunna og
upplýsingar á nettengdum tölvukerfum, en
tölvuhakkarar, sem vilja komast inn, eru alltaf
skrefi á undan. Árum saman hafa tölvuhakkarar,
iðnaðarnjósnarar og njósnarar stundað að leysa
dulmálskóða og brjótast inn í tölvukerfi fyr-
irtækja, ríkisstjórna og hernaðarstofnana. Um
leið og viðkomandi átta sig á því að séð hefur ver-
ið við öryggisráðstöfununum er rokið til og bætt
við nýjum hindrunum til að verja hinar leynilegu
upplýsingar. Árásarmennirnir eru hins vegar
þrjóskir og þeir hafa betri vígstöðu. Einu gildir
hversu miklu fé er ausið í tölvuöryggi, þeir sem
brjótast inn, virðast alltaf ná í það, sem þeir eru
að sækjast eftir.
Hversu lengi getur þetta haldið áfram? Svo
lengi sem fyrirtæki og opinberir aðilar neita að
segja skilið við þá hugmynd að launung skipti
öllu máli og svo lengi sem almenningur neitar
að gefa eftir hluta þeirrar friðhelgi einkalífsins,
sem í sumum vestrænum ríkjum hefur verið
hafin á stall undir þeim formerkjum að rétt-
urinn til hennar sé kominn beint frá guði.
Á upphafsárum einkatölvunnar fjárfestu
hugbúnaðarframleiðendur milljónir dollara í
ýmsar aðferðir til þess að verja forrit gegn afrit-
unum. Helstu hugbúnaðarsalar höfðu fyrir sið
að vernda framleiðslu sína fyrir ólöglegri afrit-
un með ýmsum aðferðum, til dæmis með því að
brenna diska með leysigeisla eða takmarka
hversu oft væri hægt að hlaða forrit inn á harð-
an disk. Það tók salana nokkur ár að átta sig á
því að einu gilti hvers konar vörn var notuð, fólk
fann alltaf leið fram hjá henni.
Nú nota flestir salar aðra herfræði. Fremur
en að vernda hugbúnað tryggja þeir sér höfund-
arrétt og lækka verðið þannig að flestir kjósa að
kaupa upprunalega pakkann fremur en að af-
rita forritið og fá ekki fylgiritin, eða þá að ljós-
rita mörg hundruð síður. Í mörgum tilvikum er
hugbúnaði dreift ókeypis vegna ýmissa hluta,
sem salinn þarf að taka með í reikninginn. Þótt
verðið hafi verið lækkað hagnast salarnir yf-
irleitt og sumir græða meira en nokkru sinni,
þökk sé aukinni sölu.
Stundum er hægt að laga öryggisvanda með
því að bæta lífskjör. Fólk er líklegra til að fara
heiðarlegu leiðina ef hinn fjárhagslegi ávinn-
ingur er takmarkaður. Slíkt hið sama gerðist á
myndbandamarkaðnum fyrir kvikmyndir. Þeg-
ar myndbandstækið kom fyrst á markað kostaði
vinsæl bíómynd iðulega 99 dollara (8.500 krón-
ur). Hvað gerðist? Milljónir manna tóku afrit af
myndum, sem þeir fengu hjá vinum sínum.
Dreifendur fengu ekki þann mikla gróða, sem
hátt söluverð hefði getað gefið vonir um. Með
því að lækka verðið verulega drógu þeir úr
freistingunni að gera ólögleg afrit.
Þjóðfélagið ver árlega milljónum dollara í að
reyna að halda upplýsingum frá forvitnu fólki.
Hindranirnar vekja hins vegar aðeins áhuga
tölvuþrjótanna og spellvirkjanna. Á endanum
munu talsmenn tölvuöryggis láta undan. Ekki
er nóg með að vernd sé of dýr, heldur geta fyr-
irtæki komist í gjöfula peningalind með því að
opna gagnagrunnana. Hægt að er að láta ut-
anaðkomandi viðskiptavini borga gjald. Margir
bankar láta viðskiptavini nú þegar borga fyrir
að fá rafræn yfirlit og aðra upplýsingaþjónustu.
Helsta hindrunin í vegi fyrir hinu opna upp-
lýsingasamfélagi er sálræn, en hana er hægt að
yfirstíga. Lausnin er einföld: fjarlægja flestar
hindranir, opna aðgengi að upplýsingum fyrir
alla sem vilja, en heimta gjald fyrir notkunina –
og síðan verður hægt að fylgjast með því hvern-
ig viðskiptaheimurinn breytist í opið upplýs-
ingasamfélag.
Út fyrir allan þjófabálk? Ógerningur? En
þetta er ekki heilaspuni í anda Orwells. Hér eru
aðeins nokkrir vegvísar á leiðinni til hins opna
upplýsingasamfélags:
 Hver sem er getur gerst áskrifandi að tölvu-
væddum gagnagrunni um hernaðarupplýs-
ingar, sem hefur að geyma nákvæmar lýsingar í
smáatriðum um margar af helstu nýjungum
Bandaríkjahers. Fyrirtækið Teldan Advanced
systems selur upplýsingarnar á CD-ROM fyrir
um það bil 5.000 dollara.
 Stöðugt fleira fólk stimplar sig í og úr vinnu
með því að renna spjaldi með segulrönd í gegn-
um vél. Upplýsingarnar eru skráðar á tölvu og
þar geta alls kyns notendur nálgast þær, ýmist
með leyfi eða í leyfisleysi. Kannski ekki utan
fyrirtækisins, en án efa innan þess. Eftir því
sem hið opna upplýsingasamfélag færist nær
mun umfang aðgangsins aukast (sjá ramma) og
brátt gæti skattheimtan farið að krefjast þess
að fá tölurnar til að sjá hversu margar klukku-
stundir viðkomandi vann á liðnu ári.
 Flestir bankar heims eru tengdir í gegnum
rafrænt net, sem nefnist SWIFT. Netið komst í
gagnið árið 1977 og tóku þá þátt í því 270 bank-
ar í 15 löndum. Nú þjónar það rúmlega 6.000
peningastofnunum í um 180 löndum. Banki, sem
starfar á alþjóðlegum markaði, getur ekki
stundað viðskipti án þess að vera áskrifandi að
SWIFT. Bankakerfið hafði hafist handa við að
leggja alþjóðlega upplýsingahraðbraut löngu
áður en Netið kom til sögunnar. Með sama
hætti höfðu alþjóðleg flugfélög komið sér upp
neti fyrir löngu.
 Flestar stofnanir og margir einstaklingar
um allan heim tengjast gegnum Netið. Háskóla-
kennarar, starfslið og námsmenn við flestar
æðri menntastofnanir geta skipst á tölvupósti,
skilaboðum og rannsóknargögnum á Netinu.
Fyrirtæki og einstaklingar geta gerst áskrif-
endur að mörg hundruð upplýsingaveitum og
margvíslegum öðrum hlutum, sem standa til
boða. Notendur geta nálgast opinbera gagna-
grunna af ýmsu tagi og vefsíður á Netinu þar
sem er að finna upplýsingar, sem varða við-
skipti, iðnað og vísindi. Netið, sem í raun hóf
göngu sína sem tæki fyrir fræðimenn, hefur
breytt því hvernig fræðimenn standa að sam-
vinnu í rannsóknum, skiptast á gögnum, skrifa
saman greinar og bækur og skipleggja ráð-
stefnur. En um leið einskorðast Netið ekki leng-
ur við fræðin, heldur er öllum heiminum að-
gengilegt.
Mörg samtök og fyrirtæki hafa komið upp
neti, sem teygir sig um allan heiminn, til að
styðja alþjóðlega starfsemi þeirra og megnið af
samskiptum alþjóðlegra fyrirtækja á borð við
IBM á sér nú stað í tölvupósti. Í sumum fjöl-
þjóðlegum fyrirtækjum er svo komið að 90% af
samskiptum fara fram með rafrænum hætti.
Notkun samskiptabúnaðar fyrir tölvur og gervi-
hnattasamskipti færast stöðugt í vöxt. Vörubíla-
fyrirtæki, sem eru með þjónustu um öll Banda-
ríkin, og hlutar Bandaríkjahers hafa einnig
verið komið fyrir staðsetningarbúnaði í hverju
farartæki. Með hjálp gervihnatta má staðsetja
farartæki eða flutningabíl svo ekki skeikar
nema nokkrum metrum. Kerfið hjálpar fyr-
irtækjum að vita hvar hver bifreið er nið-
urkomin eða mæla framleiðni starfsmanna, sem
eru mikið á ferðinni. Í hernaði getur staðsetn-
ingarkerfið hjálpað herstjórninni að fylgjast
með ferðum heraflans. Fyrir nokkur hundruð
dollara er hægt að láta fela senditæki í einka-
bifreiðum. Ef bifreiðinni er stolið þarf aðeins að
tilkynna stuldinn og hægt er að sjá hvar hún er
á nokkrum sekúndum.
Þróun einokunarfyrirtækja
Það tók um 80 ár að ná því stigi, sem við erum
nú á í samskiptum. Fyrst sáu menn um að gefa
samband, síðan komu sjálfvirk skiptiborð og
loks stafræn samskipti og gervihnettir. Mun
það taka 80 ár til viðbótar að tengja allar tölvur
heimsins í eitt stórt samskiptanet? Nei, innvið-
irnir eru þegar fyrir hendi og eftir aðeins nokk-
ur ár munu næstum allar tölvur heimsins geta
tengst hver annarri.
Án þess að ganga til atkvæða eða taka form-
lega ákvörðun virðist heimurinn hafa valið hið
opna upplýsingasamfélag, þótt þessi breyting
geri samkeppni í viðskiptum mun flóknari. Um
leið og einn aðili ákveður að grípa til sinna ráða
á Netinu og lækka verð eða kynna nýja vöru
getur keppinauturinn brugðist við samstundis.
Þessi þróun á sérstaklega við í bankageiranum.
Tryggð viðskiptavinarins við ákveðinn banka
hefur minnkað. Heimabankar á Netinu hafa
aukið samkeppni og það kemur fram í vöxtum,
fjölbreytni þeirrar þjónustu, sem boðið er upp á,
og viðmóti heimasíðunnar.
Hins vegar hefði verið hægt að ímynda sér
samkeppnismálin með öðrum hætti. Gerum ráð
fyrir því að tvö stór fyrirtæki í samkeppni (til
dæmis Pepsi Cola og Coca Cola) gerðu sér grein
fyrir því að þau deildu grundvallarþætti eigna
sinna, það er að segja upplýsingum. Skynsemin
ætti að leiða til þess að fyrirtækin íhuguðu sam-
runa. Nú er bannað að búa til slík einokunarfyr-
irtæki, en ekki er hægt að vera viss um að þing-
menn standist kröfur um að slaka á ákvæðum
laga gegn einokun þegar kröfur um slíkt koma
samstundis frá stórum fyrirtækjum í mörgum
Brátt verður svo dýrt að vernda upplýsingar og tölvunet svo víðfeðm að ein-
staklingar og fyrirtæki munu að mestu gefast upp á að vernda gagnagrunna
sína. Rafrænar upplýsingar verða öllum aðgengilegar, jafnt einstaklingum og
fyrirtækjum sem stjórnvöldum. Hefst þá nýtt skeið, skeið hins opna upplýs-
ingasamfélags. Prófessor Niv Ahituv fjallar um þróunina á upplýsingaöld.
Opna upplýsingasamfélagið
16 SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ