Morgunblaðið - 29.12.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
29. desember 1945: „Athug-
um lítilsháttar hvernig geng-
ið er frá framboðslistunum.
Það eru kjósendur sjálfir,
sem hafa valið fulltrúana á
framboðslista Sjálfstæð-
ismanna. En það er þrengsta
flokksklíka kommúnista, sem
hefir gengið frá lista Sósíal-
istaflokksins. Hún spurði
ekki um óskir fólksins. Það
fjekk engu ráðið um val
manna á listann. Því er sagt,
að segja já og amen við öllu,
sem flokksklíkan gerir. Það
er rússneska aðferðin.
Auðvitað sjer almenn-
ingur, að hjer er reginmunur
á aðferðum. Þetta finnur
Þjóðviljinn. Þess vegna hefir
hann kosið þögnina um sinn
eigin framboðslista.“
29. desember 1965: „Vit-
anlega greinir menn æv-
inlega á um orsakir styrjalda.
Um hitt getur menn ekki
greint á, að þær hafa verið og
eru mesti bölvaldur mann-
kynsins. Ofbeldi og kúgun í
einhverri mynd er oftast
frumorsök styrjalda. Höf-
uðtakmark lýðræðis er hins
vegar að útrýma valdbeit-
ingu, í senn innan einstakra
þjóðfélaga og í viðskiptum
þjóða í milli. Grundvallarhug-
sjón Sameinuðu þjóðanna er
að útrýma styrjöldum með
því að koma í veg fyrir að til
valdbeitingar sé gripið til
þess að leysa ágreiningsmál á
alþjóða vettvangi. Fram-
kvæmd þessarar hugsjónar á
vafalaust langt í land.“
29. desember 1985: „Árás
arabískra hryðjuverkamanna
á saklausa borgara í flug-
höfnum við Róm og Vín-
arborg á þriðja í jólum er níð-
ingsverk, sem ríkisstjórn
Ísraels segist ætla að hefna.
Sjö eða átta ódæðismenn
köstuðu handsprengjum og
létu vélbyssuskothríð dynja á
viðskiptavinum ísraelska
flugfélagsins El Al. Sumir
sjónarvottar segja að vísu, að
skotið hafi verið á allt sem
fyrir var. Í Róm féllu 14
manns og 3 í Vínarborg, en
rúmlega hundruð særðust.
Árásirnar voru gerðar sam-
tímis á flugvöllunum. Svo
virðist sem allir ofbeld-
ismennirnir hafi annað hvort
náðst eða verið drepnir.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
AFSAKIÐ, HLÉ
Einhvern tímann varð fleygsaga af því þegar nætur-vörður á hóteli í Reykjavík
miskunnaði sig yfir erlenda ferða-
menn, sem orðnir voru glorsoltnir
eftir að hafa alls staðar komið að
luktum dyrum í höfuðborginni á
jólum, og gaf þeim samlokur úr
nestinu sínu. Flestir munu hafa
haldið að það heyrði liðinni tíð að
íslenskt þjóðfélag væri í lamasessi
á stórhátíðum, ekki síst vegna þess
að á undanförnum árum hefur
færst í vöxt að hægt sé að ganga að
margs konar þjónustu vísri nánast
allan sólarhringinn. Auk þess hef-
ur áhersla á þjónustu við ferða-
menn aukist jafnt og þétt á und-
anförnum árum og mætti ætla að
markmið ferðaþjónustunnar væri
að mæta þeirri eftirspurn, sem fyr-
ir hendi er.
Í Morgunblaðinu í fyrradag
mátti hins vegar lesa að fjöldi
ferðamanna hefði leitað til Upplýs-
ingamiðstöðvar ferðamála í
Reykjavík með fyrirspurnir um af-
þreyingu og afgreiðslutíma veit-
ingahúsa yfir hátíðirnar. Á Þor-
láksmessu leituðu þangað 180
ferðamenn, en það er nær helm-
ingur þeirra ferðamanna, sem nú
dvelur í borginni samkvæmt upp-
lýsingum Flugleiða. Voru margir
þeirra vonsviknir yfir að aðgangur
að veitingahúsum, söfnum og ann-
arri afþreyingu væri af skornum
skammti frá aðfangadegi og fram á
kvöld annars í jólum.
Þessi tilhneiging til að loka heilu
þjóðfélagi einskorðast ekki við jól.
Það sama á við um páska þegar
hjól íslensks þjóðfélags hætta
einnig að snúast svo dögum skiptir
og má þessa hátíðisdaga líkja land-
inu við sjónvarpsstöð þar sem út-
sendingar hafa verið lagðar niður
og sett upp skilti, sem á stendur
„Afsakið, hlé“. Slíkt tíðkast hvorki
í nágrannaríkjum okkar vestan né
austan hafs. Ekki einu sinni í
rammkaþólskum löndum á borð við
Ítalíu og Spán er jafn mikið um
lokanir og hér á landi. Þegar veit-
ingastaðir og öldurhús eru loks
opnuð brýst síðan út taumlaust
skemmtanahald með tilheyrandi
róstum og drykkjulátum.
Erfitt er að sjá ástæðuna fyrir
þessari tímaskekkju, sem er þvert
á almenna þróun. Virðist þróunin
meira að segja fremur vera í þá átt
í sumum tilvikum að lengja þann
tíma, sem lokað er. Telst aðfanga-
dagur til dæmis virkur dagur fram
að hádegi, en þó eru bankar og
margar aðrar þjónustustofnanir
lokaðar allan þann dag. Vissulega
hægir á starfsemi í öðrum löndum
á hátíðum, en það gerist ekki í
sama mæli og hér á landi þar sem
ferðalangar geta eigrað um milli
lokaðra verslana, veitingastaða og
safna svo dögum skiptir í leit að
einhverju til að hafa fyrir stafni á
meðan þeir velta fyrir sér hvort
brostið sé á neyðarástand, sem
gleymst hafi að láta þá vita af, og
öll starfsemi í landinu hafi verið
lögð niður. Nú ber að vísu að gæta
þess að alhæfa ekki um of um þessi
efni. Þannig kom t.d. fram í Morg-
unblaðinu í gær, að Listasafn
Reykjavíkur er opið alla þá daga
milli jóla og nýárs, sem ekki teljast
til ströngustu hátíðisdaga.
Við Íslendingar berum okkur
gjarnan saman við aðrar þjóðir. Í
þessum samanburði er alveg ljóst,
að við tökum okkur fleiri frídaga
en þekkist hjá þjóðum í okkar
heimshluta. Það er rannsóknarefni
út af fyrir sig, hvernig það hefur
orðið að venju hér. En það fer ekki
á milli mála, að ef við viljum t.d.
hvetja útlendinga til þess að koma
til Íslands á þessum árstíma verð-
um við að vera tilbúnir til að veita
þeim alla nauðsynlega þjónustu.
Þetta hefur breyst til batnaðar
miðað við það, sem áður var, en
bersýnilega ekki í nægilega ríkum
mæli.
Það er svo önnur saga að frí yfir-
leitt eru lengri hér en víða annars
staðar. Þeim fylgir að sjálfsögðu
mikill kostnaður fyrir atvinnulífið
og spurning, hvort frídagar í heild
séu komnir út fyrir skynsamleg
mörk.
U
MRÆÐUR um jafnréttis-
mál hefur borið hátt á
undanförnum árum, á
tímum þar sem pólitísk
rétthugsun hefur þótt
sjálfsagður fylgifiskur nú-
tímalegra viðhorfa. Þrátt
fyrir það hafa þær raddir
heyrst að undanförnu er halda því fram að fé-
lagsleg vitund um mikilvægi jafnréttis kynjanna
sé á nokkru undanhaldi eða í það minnsta meiri í
orði en á borði. Þær spurningar hafa því vaknað
hvort lögbundið jafnrétti kynjanna dugi ekki til
að tryggja jafnrétti í raun, og hvort fólk hafi
sofnað á verðinum, e.t.v. vegna falskrar öryggis-
kenndar, áður en björninn var unninn að fullu.
Í því sambandi er vert að hafa í huga að ekki
er svo langt síðan krafa um jafnrétti kynjanna
þótti róttæk aðför að hefðbundnum gildum. Hún
var álitin atlaga að hefðbundinni þjóðfélagsgerð
þar sem kynin höfðu sín skilgreindu hlutverk og
gátu gengið að þeim sem vísum. Þetta var auð-
vitað á tímum þar sem meirihluti alþýðu manna
á Íslandi, bæði til sjávar og sveita, hafði gengið
að sömu störfunum mann fram af manni. Þótt
konur sinntu heimili og húsverkum gengu þær,
og raunar allir sem vettlingi gátu valdið, samt
sem áður í ýmis önnur verk sem til féllu því að
öðrum kosti hefði ekki verið hægt að framfleyta
heimilunum. Fæstir áttu því mikið val um hlut-
skipti sitt. Margar konur unnu þó utan heimilis
fyrir fjölskyldum sínum og fjölmörg dæmi eru
um þá baráttu sem verkakonur urðu að leggja í
til þess að fá sömu laun og karlmenn fyrir sömu
vinnu, svo sem við uppskipun og fleira.
Framfarir ekki
fastar í sessi
Mörgum reynist erfitt
í dag að skilja svo
gamaldags tregðu til
að meta vinnuframlag
kvenna til jafns við vinnuframlag karla. En ef
litið er til baka má þó ekki gleyma því að ekki
eru nema tæp hundrað ár síðan konur í hinum
vestræna heimi stóðu í miklu stríði til þess að
ávinna sér kosningarétt, sem að sjálfsögðu var
undanfari annarra réttinda konum til handa.
Þótt auðvitað megi gleðjast yfir þeim stórkost-
legu framförum sem orðið hafa á kjörum og
réttindum kvenna síðan þá má einnig álykta
sem svo að þær framfarir séu ekki enn orðnar
fyllilega fastar í sessi og að lengri tími þurfi að
líða til að hugarfarsbreytingin nái að síast til
fullnustu inn í þjóðfélagsmyndina.
Ef litið er til heimsins alls fer því auðvitað
fjarri að konur njóti sjálfsagðra mannréttinda í
öllum heimshlutum. Víða eru réttindi þeirra
mjög takmörkuð sem leiðir til þess að þær hafa
lítið sem ekkert vald yfir framvindu eigin lífs. Í
þeim þjóðfélögum þar sem þannig er ástatt
heyrast raddir kvenna að sjálfsögðu ekki. Því
eina leiðin til að tryggja að sjónarmið kvenna
séu viðruð felst að sjálfsögðu í jöfnum rétti
þeirra til að taka þátt í stjórnmálum, jöfnum
rétti til menntunar og hvers kyns upplýsinga, og
frelsi til að tjá sig og standa saman. Þau mark-
mið eru þó fjarlæg á meðan tveir þriðju hlutar
þeirra 930 milljóna fullorðinna manna sem eru
ólæsir og óskrifandi í heiminum eru konur.
Rótgróin kvenfyrirlitning eykur vandann til
mikilla muna en samkvæmt upplýsingum sem
bresk stjórnvöld hafa tekið saman og nálgast
má á heimasíðu alþjóðlegrar þróunardeildar
ráðuneytis utanríkis- og samveldismála er of-
beldi gegn konum mjög algengt í heiminum,
jafnvel svo að gera má ráð fyrir að um það bil
fimmtu til sjöundu hverri konu sem fæðist verði
nauðgað á lífsleiðinni. Afar mikilvægt er að hafa
í huga að sá vandi er tengist kvenfyrirlitningu
einskorðast ekki alfarið við þá heimshluta eða
þau lönd þar sem konur eru helst kúgaðar, því á
tímum tíðra ferðalaga, fólksflutninga og al-
heimsvæðingar síast slík fyrirlitning og fáfræði
auðveldlega inn í flestöll samfélög með neikvæð-
um afleiðingum fyrir samfélagsmyndina í heild.
Ekki þarf annað en að benda á þá ótrúlegu upp-
sveiflu í hvers kyns klámvæðingu sem orðið hef-
ur vart á Vesturlöndum á undanförnum árum
sem dæmi um slíkar afleiðingar sem án efa hafa
afar neikvæð áhrif á viðhorf til kvenna almennt.
Kynbundinn
launamunur
Á sömu síðu kemur
einnig fram að þrátt
fyrir að konur taki nú
ríkari þátt í atvinnu-
lífinu en nokkru sinni áður mun dæmigerð bresk
kona sem hlotið hefur starfsmenntun af ein-
hverju tagi afla ríflega 33 milljónum króna
minna á starfsævi sinni en karlmaður með sams-
konar menntun, burtséð frá því hvort hún á
börn eða ekki. Hér á landi hefur einnig ítrekað
verið bent á að launamunur kynjanna er enn við
lýði. Í könnun sem Jafnréttisráð og nefnd um
efnahagsleg völd kvenna kynntu síðastliðinn
september kom í ljós að dagvinnulaun kvenna
eru að meðaltali aðeins um 70% af dagvinnu-
launum karla. Talið er að tvo þriðju til þrjá
fjórðu hluta þess launamunar megi skýra með
ólíkum starfsvettvangi, starfi, menntun og ráðn-
ingarfyrirkomulagi kynjanna, en eftir stendur
hins vegar 7,5–11% kynbundinn launamunur
sem brýnt er að útrýma.
Ef dæma má af aðsókn kvenna í háskólanám
virðast konur gera sér grein fyrir að þær þurfa
að leggja harðar að sér til að ná fram mark-
miðum sínum á vinnumarkaði en karlar, enda
hafa hlutföll kynjanna í æðri menntastofnunum
snúist við. Í Bretlandi hefur hlutfall kvenna í há-
skólum t.d. hækkað á síðustu 16 árum úr 37% í
51%. Til samanburðar má geta þess að við Há-
skóla Íslands fór hlutfall kvennemenda fyrst yf-
ir 50% árið 1987, en fyrir ári voru konur rúm
60% nemenda skólans. Menntun skilar konum
þó hvergi nærri jafnmiklu hvað starfsframa
varðar og körlum, en sem dæmi um það má
nefna að á 90 ára afmæli Háskóla Íslands fyrir
ári voru konur einungis 11,3% prófessora og
ekki nema 26,2% heildarfjölda kennara við skól-
ann.
Oft hefur verið vísað til þess að konur vilji
ekki vinna jafnlangan vinnudag og karlar og séu
því ekki jafn eftirsóknarverður vinnukraftur.
Samkvæmt upplýsingum á vefriti fjármálaráðu-
neytisins sem sagt var frá 19. desember sl. er
meðalvinnutími karla heldur að dragast saman á
sama tíma og hann er að aukast hjá konum.
Framlag kvenna í vinnumagni þjóðfélagsins er
því að aukast, sem þrýstir enn á um að framlag
þeirra til atvinnulífsins sé metið á sama hátt og
framlag karla.
Breytt ímynd
kvenna
En hvernig skyldi
standa á því að fram-
farirnar á þessu mik-
ilvæga sviði eru svo
hægar? Ef litið er til sögunnar kemur í ljós að
þrátt fyrir að konur í iðnvæddum ríkjum hafi
stundað margvíslega vinnu utan heimilis allt frá
upphafi iðnbyltingarinnar stunduðu þær mest-
megnis sérhæfð störf sem urðu að kvennastörf-
um. Oft voru þau tengd hefðbundnum starfs-
vettvangi kvenna, svo sem í spunaverksmiðjum,
við fatasaum og þess háttar. Það er ekki fyrr en
í heimsstyrjöldinni síðari að mikil straumhvörf
verða í viðhorfum til atvinnuþátttöku kvenna,
þegar markviss áróðursmaskína var sett af stað
til að halda framleiðni í hámarki meðan á stríðs-
rekstrinum stóð. Tilgangur áróðursins var að fá
konur til að hasla sér völl í hefðbundnum karla-
störfum og sýna þannig og sanna að þær væru
jafnokar karla á vinnumarkaðinum. Fjöldi
kvenna tók því þessari áskorun um að manna at-
vinnulífið í stað þeirra milljóna karlmanna sem
mynduðu heraflann.
Táknmynd þessara kvenna var verkakonan
Rósa, eða „Rosie the Riveter“, en hún var kennd
við þann starfa sem „Rósurnar“ sinntu við að
hnoðnegla hergögn í verksmiðjum í Bandaríkj-
unum og Bretlandi. Rósa þessi er enn í dag víð-
þekkt af veggspjaldi frá stríðsárunum er banda-
ríska stórfyrirtækið Westinghouse lét gera, en
það sýnir hana í karlmannlegum verkamanna-
fötum bretta ermarnar upp fyrir hnyklaða vöðva
með hnefann reiddan á loft. Skilaboð mynd-
arinnar; „Við getum það!“, eru skýr – Rósa er
fær í allan sjó og heldur þjóðfélaginu gangandi á
meðan karlmennirnir eru að heiman.
Eftir á að hyggja má segja að átakið við að
koma konum út á vinnumarkaðinn á þessum
tíma hafi verið ótrúlega samstillt. Enda þjónaði
það samfélagslegum hagsmunum að benda kon-
um á að þeim væru allir vegir færir utan heim-
ilisins, ekki síður en karlmönnum. Gott dæmi
um jákvætt viðhorf til vinnuframlags þeirra er
annað veggspjald frá sama tíma þar sem maður
og kona í verkamannafötum sitja saman yfir
nesti sínu og maðurinn segir „Vel gert, systir.
Okkur datt aldrei í hug að þið gætuð unnið karl-
mannsverk.“ Neðst á veggspjaldinu má síðan
lesa blessun samfélagsins yfir þessum umskipt-
um í atvinnulífinu: „Bandarískar konur hafa
staðist prófraunina.“
Ekki leið þó á löngu áður en sá dómur var úr-
skurðaður ógildur. Karlmennirnir streymdu
heim að stríðinu loknu og sjálfsagt þótti að kon-
urnar vikju úr vegi fyrir þeim og létu nýfundin
störf sín af hendi. Viðhorf til atvinnuþátttöku
kvenna breyttust nánast á einni nóttu og áróð-
urinn sömuleiðis. Ef litið er til þess efnis sem
beint var til kvenna í blöðum og tímaritum á eft-
irstríðsárunum má ljóst vera að mikið lá við að
koma konunum aftur inn á heimilin; matarupp-
skriftir urðu óheyrilega flóknar og mikil áhersla