Morgunblaðið - 29.12.2002, Blaðsíða 34

SKOÐUN
34 SUNNUDAGUR 29. DESEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
AF öfugmælanáttúru Íslendinga
er það helst að frétta að þeir fóru í
stríð. Þeir fóru í stríð við landið sitt.
Stjórnvöld stofnuðu stríðið, blésu í
lúðra og beittu öllum ráðum til að
blekkja fólk og fá það til að fylkja
liði undir áróðursmerkjum. Ef
reynt var að mótmæla var sagt að
það þýddi ekki því stríðið væri búið
þó það væri ekki byrjað en minnt-
ust aldrei á frið. En tilkynntu æð-
isleg áform hvernig skyldi ráðast á
landið. Reisa himinháar stíflur,
sökkva landi í stórum stíl, færa jök-
ulár í farvegum sínum. Allt í nafni
þess að reisa virkjun sem átti að
framleiða rafmagn fyrir álver í ein-
um tignasta firði Austfjarða. Eng-
inn mátti vita hvað rafmagnið kost-
aði en þó kvisaðist út að það kostaði
ekki neitt. Samkvæmt útreikning-
um áttu Íslendingar að verða ein
ríkasta þjóð heims með því móti að
eini aðilinn sem græðir er erlendur
auðhringur. Og allt bítur í skottið á
sér; á staðnum þar sem virkjunin á
að rísa er sprungusvæði. Stríð
þurfa gott bæjarstæði.
* * *
Kárahnjúkavirkjun er bara tann-
kremstúba sem rifist er um hvernig
eigi að kreista, að baki liggur sjálfs-
mynd okkar, sambandið við okkur,
stjórnvöld og landið okkar.
Skemmst er frá því að segja að
sjálfsmyndin er ekki til umræðu,
sambandið við okkur sjálf er á hyl-
dýpisbrúninni, sambandið við
stjórnvöldin þegjandalegt og sam-
bandið við landið ruglingslegt. Sá
sem þekkir sjálfsmynd sína er sjálf-
stæður. Hann þekkir sinn heim því
að gæði sjálfstæðisins felast í því að
eiga heim. Sjálfstæðið er þinn eig-
inn heimur ofinn úr tímanum og
heimi annarra. Sjálfstæðisbarátt-
unni lauk ekki 17. júní 1944, það var
þá sem hún hófst fyrir alvöru. En
hér er stritað, grafið og sökkt í stað
þess að taka á móti nýjum hug-
myndum. Það mætti halda að
stjórnvöld væru að bíða eftir haust-
skipum svo staðnaðar eru hug-
myndir þeirra jafnvel þegar upp er
komin sú staða að við getum selt
friðinn, þögnina, hjartsláttinn í
sæluhúsinu og auðvitað norðurljós-
in. Á meðan getum við haldið áfram
að skrifa Íslendingasögurnar. Í
stríði eru allir fórnarlömb, tapið af
virkjuninni blasir við en stjórnvöld
eru fórnarlömb hugmynda sinna,
þau hafa gefist upp gagnvart hug-
myndunum. Ráðherrar klikkuðu
ekki í fórnarlambshlutverkinu þeg-
ar þeir vældu undan vísindamönn-
um sem þeir ásökuðu um að eyði-
leggja stórkostlegt björgunarstarf
sem hér færi fram. Fórnarlambið
er alltaf að sligast undan björg-
unarstarfi. Aumingja greyin. Stríð
er vanmáttur. Þessvegna eru her-
sýningarnar svona stórkostlegar.
* * *
Á Íslandi er auðveldara að fá
byggingarleyfi fyrir virkjun en
sæluhúsi, auðveldara að kaupa sér
dóp en pizzu enda alkóhólismi land-
lægur og foreldrar vita ekki hvort
unglingurinn þeirra kemst óskadd-
aður gegnum unglingsárin. Faðir
minn lést úr sjúkdómnum á sínum
tíma. Það munaði því sem munaði
að hann gat ekki móttekið hug-
myndir um lækningu, nýjar hug-
myndir sem voru að skjóta rótum.
Virkjanapólitíkin minnir á alkóhól-
isma, botnlaust stjórnleysi. Óheyri-
legt fé veitt í rannsóknir og fram-
kvæmdir án þess að skoða aðrar
leiðir. Þegar alkóhólismi er annars
vegar er hrokinn sjúkdómsein-
kenni. Ég veit ekki hvaðan hroki
stjórnvalda er ættaður en hann er
blindur á aðrar leiðir. Hrokinn end-
ist aldrei nema með hjálp sýnd-
armennskunnar, lengstu göngin,
hæsta stíflan, stærsta lónið. Þetta
er allt svo stórt, langt og hátt að
það er hægt að sjá það.
Þegar er ekki hægt að fela ruglið
er hrokanum smurt aftur á sýnd-
armennskuna og haldið áfram á
hnefanum. Annars væri hér þjóð-
aratkvæðagreiðsla. En þetta er nú
ekki merkilegra stjórnarfar en svo
að ástandið minnir á heimili
alkóhólistans þar sem má ekki tala
um það sem maður sér eða heyrir.
Þrautalendingin er að loka skilning-
arvitunum sem veita aðgang að
innri og ytri veruleika svo þegar
þau lokast verður til sambandsleysi
sem grefur undan trausti mann-
eskjunnar á sjálfa sig og hún þok-
ast til og frá eftir bendingum.
Stjórnvöld sjá hvorki né heyra. Vís-
indamenn sem vara við eru í mesta
lagi skammaðir. Þótt landinu mundi
blæða sæju þau það ekki. Þótt land-
ið veinaði heyrðu þau það ekki. Þau
æða áfram einsog á flótta undan
snjóbyl.
* * *
Stjórnvöld ætla að gefa Alcoa ál-
ver einsog Norðmönnum járnblend-
ið og Svisslendingum Straumsvík.
Það er örvænting þess sem þekkir
engin mörk að selja rafmagnið á
spottprís. Þegar mörkin hverfa
vantar tilfinningu fyrir því sem
skiptir máli í lífinu: Að taka ábyrgð.
(Á ensku responsibility: að bregð-
ast við.) Margir halda að ábyrgð sé
fullorðinsleg og leiðinleg og sjálfs-
mynd okkar hefur barnalegan hátt.
Stór hluti tekur ekki ábyrgð á
neyslu sinni, lifir á yfirdrætti og
sýnir ekki þá ábyrgð að berjast
gegn háu matvöruverði með því að
fara út á götu og mótmæla, hinir
krakkarnir gætu séð það og gert
grín að því. Við ætlum að taka mat-
vöruverðinu sem hverju öðru
áhlaupaveðri og standa það af okk-
ur einsog hetjuraun enda á bara
eftir að skrá hetjuskapinn í lög.
Fólk sem neitar að fullorðnast hef-
ur ekki fengið að vera börn eða hef-
ur orðið fyrir áfalli sem á eftir að
greiða úr. Tilfinningar og hugsun
eru þá í kremju, maður þekkir
hvorugt og verður hræddur og tek-
ur þann pól í hæðina að bregðast
ekki við. Sá sem bregst ekki við er
alltaf á sama stað, ófær um að taka
stefnu í lífinu. Sá sem hefur enga
stefnu missir af lífinu. Það er engin
stefna í hálendismálinu. Það er
einsog stjórnvöld þekki ekki há-
lendið. Á hálendinu gerist eitthvað í
fólki og sú hreyfing er góð, hver og
einn upplifir það persónulega. Þetta
með hvern og einn er mikilvægt svo
til verði sterk heild en ekki grár
massi sem þokast til og frá eftir
skipunum, talnarunum og öðru því
sem æsir múginn eða svæfir.
* * *
Ef maður miðar sig við þarfir og
líðan annarra missir maður traust á
sjálfum sér. Það er verra en að
missa eigur sínur. Maður hættir að
treysta eigin líðan og þörfum, miss-
ir hendurnar við að þóknast útí það
óendanlega og einn daginn vaknar
maður upp við það að hendur
manns eru ekki manns eigin hend-
ur. Þær eru orðnar þrælahendur
sem skrifa undir gjafabréf uppá
heilu og hálfu gljúfrin, afrétti og
mýrarfláka svo langt sem augað
eygir, og ómælt rafmagn til hress-
ingar. Það versta er að þótt manni
yrði litið á hendurnar sínar sæi
maður ekkert athugavert. Smám
saman er maður kominn í annan
líkama, farinn að horfa með öðrum
augum og þá er svo komið að
manns eigið land er orðið ókunnugt.
Og eftir hverju fer hvort maður
fellur fyrir hinu óþekkta eða ræðst
á það. Það er ekkert traust eftir,
það er allt farið. Maður hugsar með
sér að þetta land hljóti að vera
óvinur.
* * *
Allt á að vera í bestu meiningu til
að redda Austfirðingum. Málunum
er reddað til að halda sér í forminu:
Redda-klúðra-redda-klúðra. Það
eru öfgakennd form þar sem
spenna og niðurbrot ná hámarki.
Þar eru engar tilfinningar, þetta er
hrein og klár víma. Annað form er
æði-lömun -æði-lömun. Þá lamast
maður þegar málin klúðrast, svo
rennur á mann æði og málunum
reddað. Hálendið býður uppá að
brjóta niður þessi form því maður
verður að undirbúa slíkar ferðir vel
og villt náttúran fær mann til að
hugsa uppá nýtt, form hennar leysa
upp stöðnuð form í heilanum. Ein
besta leiðin til að lækna unglinga í
vímuefnavanda eru hálendisferðir.
Framkvæmdirnar við Kárahnjúka
hefðu átt að fara fyrir alþingi en
það er ekki haft fyrir því, það er
erfiðara að tala saman en að ryðja
og sprengja, sprengja og ryðja.
Enginn veit hvort virkjunin rís en
klúðrinu verður reddað. Það er
bara einsog við höfum ekki áttað
okkur á því að reddingar eru yf-
irleitt klúður og klúður reddingar.
* * *
Búið er að klúðra kvótanum,
plássin fyrir austan og víðar hafa
misst kvótann en enginn mótmælir,
væntanlega að bíða eftir að einhver
reddi málunum. Austfirðingur einn
vildi bjóða túristum uppá skak í
fjarðarkjaftinum. Bæjarstjórn neit-
aði því ekkert klósett var í bátnum.
Og ekki hægt að lána manninum
fyrir því þareð peningarnar voru
fastir í álverssjóðnum, þeim sama
og drekinn liggur á. Austfirðingar
og þeirra álver er svo mikið tabú að
það er einsog að ætla sér að af-
klæða guð að taka á því. Sumir
Austfirðingar segjast vera að bíða
eftir álverinu svo fasteignaverð
hækki, þá ætli þeir að selja húsið og
flytja. Kannski af því að álverið
verður þrjá kílómetra frá bænum.
Þar sem nær eingöngu útlendingar
vinna í frystihúsum má ætla að
sama verði uppá teningunum í ál-
verinu. Og afhverju mega Austfirð-
ingar ekki fá álver einsog Skaga-
menn, álver Skagamanna kostaði að
vísu ekki Kárahnjúkavirkjun en ég
ætla engum að vinna í álveri. Til
hvers eru Skagamenn að ala börnin
sín upp á hinum grænu völlum til
þess eins að stinga þeim inní álver.
* * *
Stóriðjan er víða að verða úrelt,
hún er hættuleg landinu, við miss-
um frumkvæðið og aukþess hefur
mamma alltaf sagt að það sé ekki
nauðsynlegt að vera einsog allir
aðrir. Þróunin sem eyðir byggðun-
um er útungunaregg kapítalismans
og stóriðjuverin sem reist eru í
þessum byggðum koma úr sömu
körfu. Engin viðbrögð hafa komið
frá stjórnvöldum við hugmynd að
reisa háskóla eða rannsóknarsetur í
tengslum við þjóðgarð. Það gæti
orðið heimsfrægur háskóli því aust-
urland er merkilegasti hluti Íslands
jarðsögulega séð. Og við ættum há-
skóla tileinkaðan ísnum og eldinum
sem ráða hér. Ef hlúð væri að hinu
smáa og samgöngur gerðar ódýrari
og betri yrði öðruvísi að búa úti á
landi. Það voru víst dýrmætar líf-
verur í hverum sem sökkt var við
Hágöngur á Sprengisandi og eng-
inn veit hvaða kraftaverk fjallagrös
geta gert og smáar verur sem lifa
hér allt af. Í móðuharðindum
neyddist þjóðin til að borða síld, svo
slæmt var ástandið. Þeir sem segja
úrelta og misheppnaða brandara
um fjallagrös og hundasúrur dræp-
ust frekar en borða svo hlægilegan
fisk. Við vitum svo lítið um náttúr-
una, við höfðum varla heyrt á Kára-
hnjúka minnst fyrir ekki svo löngu.
Í stað þess að gleðjast yfir að við
erum enn að uppgötva land er fólki
núið því um nasir að sýna þeirri
landkönnun áhuga. Þessi náttúra
getur sennilega orðið uppspretta
ótrúlegs ríkidæmis.
* * *
Virkjunin er óhagkvæm, risafyr-
irtæki á Norðurlöndunum hætt við,
Skipulagsstofnun gat ekki blessað
tiltækið, lærðir og leikir mótmæla í
rannsóknum, fyrirlestrum og benda
á leiðir sem skila hagnaði, – af-
hverju er ekki hætt við. Var aldrei
plan b? Kárahnjúkavirkjun er
mesta fyllirí Íslandssögunnar og
haldi einhver að þetta sé amma
gamla að fá sér serrí á laugardags-
kvöldi er það ekki svo, þetta eru ör-
lagabyttur að spila með almannafé.
Viðhorf okkar gagnvart stjórnvöld-
um eru öfgakennd. Við skríðum fyr-
ir þeim um leið og við þolum þau
ekki. Afleiðingin er að stjórnvöld
einangrast og svo býsnumst við yfir
því að lýðræðið standi höllum fæti.
Kannski þótti okkur sjálfstæðið svo
hátíðlegt og alvarlegt að við settum
það uppá hillu og héldum áfram að
hugsa einsog konungsþegnar,
helsta sjálfstæðistáknið forsetinn
þögull, blýfastur í 17. júní 1944 en
við höfum gleymt að afsegja kóng-
inn og hirðina sem skrækja á minn-
ismerki í formi virkjana og álvera.
Fólk sem gleymir sér svona
steypist í gleymskunnar djúp en
nöfn þeirra gætu haldist á lofti ef
þau hafa manndóm í sér að hætta
við. Afi minn sýndi mér Ísland. Fíf-
una í mýrinni, skelina í fjörunni,
brekkuna í fjallinu, gáruna á vatn-
inu, berin í lynginu, þúfuna í móan-
um, – og seinna fór ég og sá Detti-
foss. Og hann sagði mér hvað fólk
átti bágt á Íslandi í gamla daga, það
svalt og var beitt miklu harðræði,
og ég skil að fólk vilji ekki lenda í
sömu súpunni. Manneskja getur
verið föst í áfalli árum saman og
það er einsog þjóðin sé föst í áfalli
og hafi verið öldum saman. Það hef-
ur oft verið erfitt að elska Ísland,
myrkrið, kuldinn, hungrið, sjórinn
og hamrarnir sem gleyptu fólk, ask-
an sem eyddi byggðarlögum, lítil
börn sem lágu dáin í hvammi. Ég
skil ekki hvernig fólk lifði þetta af.
Kannski heitir áfallið Ísland.
* * *
Kannski erum við í ástaroghat-
urssambandi við landið. Á sama
augnabliki og það murkaði úr okkur
líftóruna sáum við skímu læðast yf-
ir fjallsbrúnina. Halldór Laxness
sagði: Það er í Íslendingum ákveðið
dramatískt ris, sem á í senn rætur í
hinu hrikalega landi hans og fárán-
legu lífsbaráttu. Í örlögum hins
smæsta manns er ævinlega eitthvað
stórbrotið og yfirdímensjónerað;
maður sem er svo lítill bógur, að
einginn tekur eftir honum, getur
hæglega verið sifji einhverra gíf-
urlegra náttúrukrafta og voða, upp-
alinn í samfélagi við ótrúlegustu
hörmungar. (…) Ömurlegar sögur
sem gánga yfir öll skynsamleg
mörk eru algeingar, sömuleiðis
skopsögur sem nálgast geðveiki. –
Þetta var leiðin út – að fara inn.
Hegðun stjórnvalda minnir á svona
skopsögu. Það er ekki verið að
segja hana, við erum inni í henni.
Það er ekki einsog að lifa í skáld-
skap, skáldskapurinn er einsog
stjörnuhrap, ólíkindatól sem veitir
óvænta sýn. Sögur eru til að koma
skikkan á óreiðu en óreiðan hér er
slík að það þarf að toppa framvind-
una með enn meiri óreiðu svo sagan
gangi upp. Raunveruleikinn fjar-
lægist. Geðveikin er afneitun á
raunveruleikanun. Álver er afneit-
un á raunveruleika landsins, landið
og þar með talin birtan er of við-
kvæm. Ég bý við Faxaflóa og
stundum leggur gulan reyk með
Snæfellsnesfjallgarðinum frá stór-
iðjuverum á Grundartanga. Sé
dregin lína milli Snæfellsjökuls og
Heklu er miðjan Grundartangi. Þar
ætti að vera miðstöð tileinkuð fræg-
ustu fjöllum Íslands. Guðjón Sam-
úelsson sem hannaði Suðurgötu í
Reykjavík með tilliti til Keilis hefði
aldrei holað þar niður stóriðjuskúr-
um. Álver í Reyðarfirði er afneitun
á raunveruleika plássins. Það skap-
ast aðallega karlastörf, kvenna-
störfin verða þjónustustörf. Við er-
um hættar að draga sokka af
mönnum. Bríet mótmælti því fyrir
hundrað árum. Kárahnjúkavirkjun
er afneitun á raunveruleika við-
skiptalífsins og náttúrunnar. Virkj-
un á sprungusvæði sýnir að stjórn-
völd hafa ekki hugmynd um í hvaða
landi þau búa. Þau virðast búa í
landi sem þau hafa rissað upp á
pappírssnepil í partýi sem allir eru
búnir að gleyma hvað hefur staðið
lengi.
* * *
Við skoðum sjálfsmyndina hvert
á sinn hátt, hvort sem er kokkur
eða fótboltamaður. Til þess verða
skilningarvitin að vera vakandi. Á
hálendinu opnast þau og betri hvíld
gefst heldur ekki. Ég er að skrifa
um myndina af mér til að halda
sjálfstæði mínu. Einu sinni var lítil
stelpa sem bjó ein í kofa við strönd-
ina því pabbi hennar og mamma
höfðu týnst í stríðinu. Litla stelpan
hætti þá að tala og byrjaði að láta
sig dreyma. Þegar hún hitti selinn
vissi hún ekki hvort það var í alvör-
unni eða þykjustunni. Svo dó hún
og selurinn grét og dró hana niður
á hafsbotn og jarðaði hana þar. Í
sögunni hefur draumurinn fengið
mennska eiginleika, hann jarðar
hana á hafsbotni en hefði líka getað
dregið hana á haf út og látið hana
fljóta í sjónum. Draumurinn er
manninum hliðhollur, ef Ísland
deyr jarðar draumurinn um landið
okkur í stað þess að láta okkur
fljóta í stóriðjumóki. En það verður
annað Ísland, það verða ekki við.
Svo hvernig ætlum við að lifna við?
Halldór Laxness var bæði Bjartur
og Ásta. Í skáldsögum hans eru
tvær persónur, sú sem fer sínu
fram og hvernig það virkar á hina.
Niðurstaðan sama: Hin persónan
deyr, lífið deyr. Það er aðeins í
Barni náttúrunnar sem persónurn-
ar tala saman og finna sér leið.
Hvað er skáldið að segja: Lífið
deyr; lífið deyr ef það er stöðugt
keyrt á það. Frægð og frami heims-
ins er einskis virði ef lífið deyr. Það
óvænta, mjúka, góða, viðkvæma,
ástfangna, það sem sér, skilur,
heyrir og trúir. Það kemst undan í
huga lesandans þótt það bíði ósigur
í sögunni. Sigur er algleymistilfinn-
ing. Harry Milkman kallar algleymi
„human drive“ sem má útleggja
sem slagkraft manneskjunnar.
Slagkrafturinn veitir okkur þrótt til
að halda áfram daglegu lífi því lífið
er ekki bara sigrar og algleymi.
Þegar ég er þreytt er gott að að
hugsa um þegar ég lá í svefnpoka í
Vonarskarði, bullandi hverirnir allt
í kring, fjólubláir, rauðir, grænir,
Vatnajökull einsog stór vængur og
HERNAÐURINN
GEGN LANDINU
Eftir Elísabetu
Jökulsdóttur
„Hvað gerist
þegar maður
er? Þá kem-
ur friður og
friður er upp-
spretta.“