Morgunblaðið - 03.09.2004, Blaðsíða 49

MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 3. SEPTEMBER 2004 49
Sænski rithöfundurinn LizaMarklund hefur verið kölluðdrottning glæpasagnanna áNorðurlöndunum og það er
ekki fjarri lagi því bækur hennar um
blaðakonuna Anniku Bengtzon hafa
svo sannarlega slegið í gegn. Nú þeg-
ar hafa bækur hennar verið þýddar á
tuttugu og sex tungumál og selst í yf-
ir fimm milljónum eintaka í hundrað
og fimmtán löndum. Sjálf hóf Liza
Marklund feril sinn sem blaðamaður
og vann sem slíkur í fimmtán ár hjá
nokkrum af stærstu blöðum Svíþjóð-
ar, lengst af hjá Expressen. Hún var
síðar ritstjóri hjá Metro áður en hún
gerðist fréttastjóri hjá sjónvarps-
stöðinni TV4 þar sem hún stýrði
einnig daglegum umræðuþætti um
þjóðfélagsmál. Það var einmitt í
starfi sínu sem blaðamaður sem
Marklund kynntist Mariu Eriksson
og saman skrifuðu þær bókina
Gömda (Falin), sem út kom 1995 og
fylgt var eftir með bókinni Asyl
(Hæli) sem út kom fyrr á árinu. Saga
Mariu Eriksson hefur vakið mikla at-
hygli en hún var ofsótt af fyrrverandi
sambýlismanni sínum og barnsföður
svo árum skipti og neyddist á end-
anum til að flýja land, en Eriksson
varð fyrst evrópskra kvenna til að fá
hæli í Bandaríkjunum sökum heim-
ilisofbeldis.
Auk bókanna um Mariu Eriksson
hefur Marklund skrifað fimm glæpa-
sögur þar sem blaðakonan Annika
Bengtzon er í aðalhlutverki og hafa
þær allar komið út á íslensku. Nýlega
kom nýjasta bók hennar, Úlfurinn
rauði, út hérlendis en bókin hefur
slegið öll fyrri sölumet bóka Mark-
lund og var samkvæmt bandaríska
nettímaritinu Publishing Trends ein
vinsælasta skáldsaga heims árið
2003. Aðspurð segist Liza Marklund
ekki hafa hugmynd um hvers vegna
bækur hennar virðast greinilega
höfða svo sterkt til lesenda. „Ég
skrifa bara um hluti sem mig myndi
sjálfa langa til að lesa um. Við val á
umfjöllunarefnum hef ég haft að leið-
arljósi að skrifa um hluti sem mér
finnst raunverulega áhugaverðir og
mikilvægt að fjallað sé um. Þannig
hef ég aldrei valið efni bara vegna
þess að ég héldi að það væri líklegt til
vinsælda,“ segir Marklund og bendir
á þau mismunandi þemu sem finna
megi í bókum hennar. „Þannig fjallar
fyrsta spennusagan um Anniku,
Sprengivargurinn, um það hvað fólk
er raunverulega reiðubúið að gera
öðrum mein og nýjasta bókin mín
fjallar um misbeitingu á pólitísku
valdi, þ.e. hvað stjórnmálamenn eru
reiðubúnir að gera í viðleitni sinni til
að komast til valda og ekki síst halda
völdum. Raunar má segja að allar
bækur mínar fjalli á einhvern hátt
um völd og misbeitinguna á þeim.“
Heimilisofbeldi
ekki álitinn alvöru glæpur
Spurð um samstarf sitt við Mariu
Eriksson og tilurð bókarinnar
Gömda segist Marklund nánast allan
sinn blaðamannsferil hafa lagt á það
áherslu að skrifa um konur og börn
sem orðið hafi þolendur heimilis-
ofbeldis. „Þegar ég hóf störf sem
blaðamaður gerði ég mér enga grein
fyrir að það þætti hreinlega eðlilegt
að konur væru barðar og jafnvel
pyntaðar á heimilum sínum. Á þeim
tíma var ég að vinna á blaði í smábæ í
Norður-Svíþjóð og fólst hluti af starfi
mínu í því að fylgjast með þeim kær-
um sem enduðu á borði saksóknara
bæjarins. Það kom mér mikið á óvart
að rekast í viku hverri á mál þar sem
konur höfðu orðið fórnarlömb heim-
ilisofbeldis, verið barðar og jafnvel
myrtar af mökum sínum. Þegar ég
hafði unnið við þetta í nokkrar vikur
og lesið mig í gegnum ógrynni mála
fór ég til saksóknarans og spurði:
„Hefur þú séð öll þessi mál? Gerir þú
þér grein fyrir því hvað er að gerast
hér í bæ?“ Og veistu hverju hann
svaraði mér? Hann sagði einfaldlega:
„Æi, þetta eru bara móðursjúkar
konur. Ég má ekkert vera að því að
sinna þeim þar sem ég þarf að huga
að alvöru glæpamálum.“ Ég var al-
gjörlega slegin enda hafði ég ekki
gert mér grein fyrir að ofbeldi gagn-
vart konum þætti bara eðlilegt og að
litið væri á þetta sem léttvæga glæpi
í samanburði við „alvöru“ glæpi á
borð við t.d. þjófnað. Ég var svo reið
þegar ég sneri aftur á blaðið að ég
hef skrifað um þetta málefni æ síð-
an.“
Það var einmitt í tengslum við
rannsókn hennar á samtökum sem
gáfu sig út fyrir að aðstoða konur
sem ofsóttar voru af (fyrrverandi)
mökum sínum sem hún komst í kynni
við Mariu Eriksson. „Ég var búin að
rannsaka samtökin í rúmt ár og hafði
fundið sterkar vísbendingar fyrir því
að ekki væri þar allt með feldu. Hins
vegar vantaði mig heimildarmann úr
innsta kjarna sem staðfest gæti þess-
ar grunsemdir mínar. Dag einn
hringdi síðan Mia [Maria Eriksson] í
mig til að biðja mig um hjálp, en hún
hafði sjálf verið blekkt af aðstand-
endum samtakanna. Hún útvegaði
mér þær sannanir sem ég þurfti til
þess að geta skrifað blaðagreinina
þar sem flett var ofan af þeirri blekk-
ingarstarfsemi sem stunduð var á
vegum samtakanna. Í kjölfar fréttar-
innar var ég lögsótt og þótt kæran
væri dregin til baka á elleftu stundu
vakti lögsóknin ekki beint kátínu yf-
irmanna minna. Þeim fannst súrt að
lenda í slíkum kröggum bara út af
einhverjum hópi kvenna sem orðið
hefði fyrir heimilisofbeldi.“
Sænsk yfirvöld brugðust
Spurð hvort henni finnist ástandið
hafa batnað mikið síðan hún hóf að
skrifa um heimilisofbeldi svarar
Marklund því að vissulega sé ástand-
ið nokkru betra í dag. „Það má segja
að almenningur hafi fengið aukinn
skilning á málefninu, en við eigum
samt mjög langt í land. Hefðin fyrir
ofbeldi gagnvart konum er svo löng
og það tekur tíma að breyta hug-
arfari fólks.“ Eitt af því sem slær
mann við lestur Gömda og Asyl er
hvað sænskum yfirvöldum virðist
fullkomlega fyrirmunað að vernda
Eriksson fyrir ofbeldismanni sínum,
enda var henni að lokum ekki lengur
vært í Svíþjóð. Spurð hvort ekki megi
sjá bækurnar sem harða ádeilu á
getuleysi sænskra stjórnvalda í mál-
efnum ofsóttra kvenna svarar Mark-
lund því umsvifalaust játandi. „Í máli
Miu brugðust sænsk stjórnvöld al-
gjörlega. Einn ráðherra í sænsku
ríkisstjórninni, Mona Salin, hefur
enda lýst því yfir að sér finnist
skömm að því að sænskur ríkisborg-
ari skuli ekki hafa getað fengið þá
vernd sem til þurfti í heimalandinu
heldur neyðst til að leyta ásjár hjá
bandarískum yfirvöldum. Nýverið
hafði Salin raunar frumkvæðið að
viðamikilli alþjóðlegri ráðstefnu þar
sem m.a. var fjallað um svokölluð
sæmdarmorð og um hvernig megi
hjálpa konum sem ekki geta lifað
eðlilegu lífi í heimalandi sínu sökum
ofsókna og ofbeldis. Fyrir milligöngu
Salin hefur nú komist á samstarf
milli sænskra stjórnvalda og Interpol
þannig að ofsóttum konum býðst að
fara inn í prógram á vegum Interpol,
sambærilegt vitnaverndinni þeirra.
Þannig að sem betur fer eru hlutirnir
að þróast í rétta átt þótt þeir mættu
vissulega þróast hraðar.“
Glæpasagan besta leiðin
til að greina samfélagið
Talið berst að glæpasögunum
fimm sem Liza Marklund hefur skrif-
að um Anniku Bengtzon og blaða-
manni leikur forvitni á að vita hvers
vegna glæpasagan hafi orðið fyrir
valinu. Marklund þarf síður en svo að
hugsa sig lengi um því hún svarar um
hæl: „Ég hef alltaf elskað glæpasög-
ur. Ein helsta ástæðan fyrir ást
minni á glæpasögunni er sú að þér
leyfist að fjalla um hvaðeina í glæpa-
sögunni. Á sama tíma er glæpasagan
ein besta aðferðin til þess að lýsa
samfélaginu vegna þess að þegar
morð er framið verður þú, sem höf-
undur, ávallt að reyna að útskýra
hvers vegna ein manneskja ákveður
að myrða aðra. Enda er morðinginn
ávallt afsprengi samfélagsins.
Spurð hvernig persónan Annika
Bengtzon hafi orðið til segist Mark-
lund hafa langað til að skapa sögu-
hetju sem hún gæti samsamað sig
sem lesandi. „Mér fannst tilfinn-
anlegur skortur á kvenhetjum í
glæpasögum sem ég gæti á einhvern
hátt samsamað mig með. Þannig eru
flestar söguhetjur glæpasagna frá-
skildir karlmenn sem drekka of mik-
ið og þær örfáu kvenkyns söguhetjur
sem hægt er að finna í glæpasögum
hafa aldrei virkað á mig sem alvöru
konur, heldur fremur sem e.k. karl-
konur. Mig langaði því til að skapa
kvenhetju sem væri kvenleg á sama
tíma og hún væri afar mannleg.
Markmiðið var ekki síður að láta
kvenhetju takast á við hluti sem við
erum yfirleitt vön að sjá aðeins karl-
menn takast á við.“
Ljæ Anniku vinnu-
aðferðir mínar
Þar sem Annika starfar sem blaða-
maður líkt og Marklund sjálf á árum
áður liggur beint við að spyrja hana
hvort hún nýti eigin reynslu af starf-
inu við persónusköpun Anniku og
gerð söguþráðar bókanna. „Skáld-
sögurnar liggja afar nálægt raun-
veruleikanum, enda er leikurinn til
þess gerður. Oft á tíðum rekst ég á
hluti sem mig langar til að fjalla um í
blaðagrein, en veit að ég get það ekki
þar sem ég hef ekki nægar sannanir.
Ég get hins vegar leyft mér að nota
efnið í skáldsögu og því er mjög
margt af því sem ég nota í skáldsög-
um mínum eitthvað sem hefur gerst í
raunveruleikanum. Þannig sótti ég
t.d. efnivið bókarinnar Paradís beint í
rannsóknir mínar á samtökunum
sem þóttust aðstoða ofsóttar konur.
Aðrir hlutir sem ég nýti í bókum mín-
um eru eitthvað sem hefði getað
gerst eða á jafnvel eftir að gerast.
Hvað persónusköpun Anniku varð-
ar þá má segja að ég ljái henni vinnu-
aðferðir mínar þegar ég var upp á
mitt versta sem blaðamaður,“ segir
Marklund og hlær. „Þegar ég var
upp á mitt versta var ég, líkt og Ann-
ika, allt of óhefluð og pressaði um of á
hlutina. Vissulega fann ég alltaf efni í
greinar, sama hvað það kostaði, og
landaði þeim. En ég gerði líka mikið
af mistökum og það verður að við-
urkennast að enginn blaðamaður
kæmist upp með að gera öll þau mis-
tök sem Annika gerir.“ En það er
ekki hægt að sleppa Marklund án
þess að grennslast fyrir um það hvort
lesendur megi eina von á mörgum
bókum um Anniku til viðbótar. „Ég
veit satt að segja ekki hvað þær
verða margar í viðbót. Ég get þó sagt
að ég er komin með titilinn á næstu
bók og veit um hvað hún á að fjalla,
en ég ætla ekki að byrja á henni fyrr
en á næsta ári. En líklega verður sú
bók ekki sú síðasta um Anniku,“ seg-
ir Liza Marklund að lokum.
Allar fjalla bækurnar um völd
Einn vinsælasti höf-
undur Svía, Liza Mark-
lund, heldur fyrirlestur
og les upp úr bókum sín-
um í Norræna húsinu í
kvöld, en Marklund er
stödd hér á landi í tilefni
af útkomu nýjustu bók-
ar sinnar um blaðakon-
una Anniku Bengtzon á
íslensku. Silja Björk
Huldudóttir hitti Mark-
lund að máli.
Morgunblaðið/Kristinn
„Þegar ég hóf störf sem blaðamaður gerði ég mér enga grein fyrir að það
þætti hreinlega eðlilegt að konur væru barðar og jafnvel pyntaðar á heim-
ilum sínum,“ segir sænski rithöfundurinn Liza Marklund.
Liza Marklund les úr verkum sín-
um og heldur fyrirlestur í Norræna
húsinu í kvöld, en dagskráin hefst
kl. 20. Að fyrirlestri loknum verð-
ur boðið upp á umræður. Marklund
mun árita bækur sínar milli klukk-
an 19.30 og 20.00.
silja@mbl.is
FYRIR ári kom út sjöunda bindi
þessa langa niðjatals. Í því bindi
var haldið áfram að rekja niðja
Stefáns son ættföðurins Bjarna
Halldórssonar. Sú ættrakning
hófst í fimmta bindinu og var ekki
lokið í því sjöunda. Einn af sonum
Stefáns þessa hét Brynjólfur, en
sjötta barn hans var stórbóndinn
og auðmaðurinn Guðmundur á
Keldum á Rangárvöllum. Guð-
mundur þessi var með afbrigðum
kynsæll. Hann var þríkvæntur, en
átti auk þess börn með fleiri kon-
um. Með fyrstu konu sinni, Ingiríði
Árnadóttur eignaðist hann átta
börn, en aðeins þrjú þeirra eign-
uðust afkomendur. Eftir að Ingi-
ríður lést eignaðist hann barn með
ráðskonu sinni, Höllu Jónsdóttur.
Það var drengur, sem bar nafnið
Jón, síðast í Hlíð í Selvogi. Önnur
kona Guðmundar var Guðrún ljós-
móðir Pálsdóttir. Þau áttu þrjá
syni, sem allir komust á legg, en
ekki eignuðust þeir allir afkom-
endur. Þá kom þriðja og síðasta
konan, Þuríður Jónsdóttir. Börn
þeirra urðu þrettán og komust níu
þeirra upp og eignuðust sjö þeirra
afkomendur. Þarna eru þá komin
tuttugu og fimm börn Guðmundar
Brynjólfssonar. Til viðbótar er
hann talinn faðir þriggja barna,
sem ekki báru hans nafn.
Sjöunda bindinu lauk með niðja-
tali yngsta barns fyrstu konunnar.
Hefst því áttunda bindið, sem nú
kemur út, á Jóni Guðmundssyni,
syni Höllu ráðskonu (hagj). Hann
varð kynsæll vel, því að það er
ekki fyrr en á bls. 142 sem niðjar
hans hafa verið taldið. Þá hefst
niðjatal sonanna af öðru hjóna-
bandi Guðmundar. Sá elsti dó upp-
kominn, en barnlaus og ókvæntur,
en sá næsti varð æði niðjamargur
og endist upptalning niðja hans til
loka þessa bindis. Mikið er því
greinilega eftir af þessu geysi-
mikla niðjatali, sem mér sýnist
stundum ná inn á ellefta ættlið.
Ég hef þegar gert nokkuð ít-
arlega grein fyrir því hvernig
samningu þessa niðjatals var hátt-
að (Mbl. 4. janúar 2003) og tel ekki
ástæðu til að endurtaka það. Að-
eins skal þess getið að Pétur Zoph-
oníasson fékk ekki lokið því og
hafa nokkrir komið við sögu síðar.
Og í seinni bindunum var tekinn
upp sá háttur að rekja niðja allt til
nútímans.
Þetta bindi er að sjálfsögðu með
sama sniði og þau sem á undan
fóru. Bókstafamerkingar ættlið-
anna eru eins og fyrr, enda varla
annað hægt og allar ljósmyndir
eru aftast í bók. Þar getur að líta
mörg þjóðþekkt andlit sem ann-
aðhvort eru af ættinni eða hafa
tengst henni.
Varla er þörf að geta þess, svo
auðsætt sem það má vera, hversu
mikil náma þetta mikla niðjatal
hlýtur að vera ættfræðingum og
ættagrúskurum.
BÆKUR
Ættfræði
Niðjatal Guðríðar Eyjólfsdóttur og Bjarna
Halldórssonar, hreppstjóra á Víkingslæk.
Skrásett hefur Pétur Zophoníasson. Ný
útgáfa. Áttunda bindi. H-liður: Niðjar
Stefáns Bjarnasonar 4. hluti
Bókaútg. Skjaldborg, Reykjavík 2003,
340 bls.
VÍKINGSLÆKJARÆTT
Sigurjón Björnsson