Tíminn - 10.05.1988, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 10. maí 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR
llllllí

Árni Benediktsson:
KOSTNADARHÆKKANIR
VALDA GENGISLÆKKUN
Þegar líður að því að ekki verður lengur hjá því komist
að fella gengi íslensku krónunnar hefst jafnan hin merkileg-
asta umræða. Oftast eru það útflutningsgreinarnar sem
kveða upp úr um að nú sé komið að gengisfellingu. Aðrir
leggjast gegn þvíog finna útflutningsgreinunum allt til
foráttu. Þar eru oft fremstir í flokki þeir, sem harðast hafa
gengið fram í því með beinum aðgerðum að gera
gengisfellingu óhjákvæmilega og einnig þeir sem stuðlað
hafa að henni með aðgerðarleysi.
Gengisfelling
er afleiðing
í áratugi hefur skort á eðlilegt
hóf á kostnaðarhækkunum innan-
lands. Kostnaður hefur hækkað
langt umfram það að samræmis
hafi verið gætt við aukna fram-
leiðni atvinnuveganna og aukna
greiðslugetu þeirra. Meira hefur
verið slegið á tilfinningar, oftar en
hitt hefur það verið „réttlætismál"
að hækka kostnað meira en hægt
hefur verið að rísa undir. Al-
menningur í landinu og leiðtogar
þjóðarinnar hafa meira og minna
tekið undir þetta „réttlæti" og
stuðlað þannig að því misvægi sem
jafnan hefur orðið.
Smátt og smátt hefur atvinnu-
starfsemin orðið ófær um að taka á
sig þann kostnað sem henni er
ætlað að standa undir. Þá hafa
stjórnvöld staðið frammi fyrir vali
um að láta atvinnustarfsemina
dragast saman og stofna þannig til
atvinnuleysis, eða lækka gengið.
Frá upphafi áttunda áratugarins
hafa stjórnvöld jafnan valið þann
kostinn að lækka gengið að því
marki að atvinnuvegirnir gætu
starfað nokkurn veginn hindrunar-
laust.
Að þessu hefur leitt að oftast
hefur verið hægt að halda uppi
fullri atvinnustarfsemi og þess
vegna hafa íslendingar að mestu
verið lausir við það mikla böl sem
atvinnuleysi er, en það hefur hrjáð
allan hinn vestræna heim í hálfan
annan áratug. En þetta hefur einn-
ig leitt til þess að þeir sem ráða
kröfugerð hafa verið óbilgjarnir í
kröfum sínum í trausti þess að
alltaf verði það tekið til baka sem
oftekið kann að verða. Svo virðist
að með slíku ábyrgðarleysi hafi
margir talið að þeir gætu aflað
sjálfum sér vinsælda, en stjóm-
völdum óvinsælda. Það hefur þó
reynst misjafnlega og er það vel.
Þær fjölmörgu gengisbreytingar
sem gerðar hafa verið allt frá
upphafi áttunda áratugarins hafa
aílar verið afleiðing af kostnaðar-
hækkunum. Margir vilja halda því
fram að þessu sé öfugt farið. Kostn-
aðarhækkanir komi í kjölfar geng-
isbreytinga. Það sjónarmið stenst
ekki. Gengisbreytingarnar hafa
verið til þess gerðar, og að því
marki gerðar, að jafna þann
mismun, sem orðinn hefur verið
milli kostnaðar og tekna. Gengis-
breytingarnar hafa því verið gerðar
til þess að koma á jafnvægi. Hitt er
svo annað mál að margir hafa ekki
viljað una þessu jafnvægi, hafa
ekki viljað sætta sig við að það sem
þeir hafa einu sinni náð verði frá
þeim tekið, jafnvel þótt ekkert
raunverulegt verðmæti liggi á bak
við. Þess vegna hefur verið knúið
á um nýjar kostnaðarhækkanir,
jafnskjótt og þess hefur verið
freistað að ná jafnvægi með gengis-
lækkun.
Það eru þeir menn sem knýja á
um kostnaðarhækkanir umfram
getu atvinnulífsins sem eru gengis-
lækkunarpostular þessarar þjóðar,
og einnig þeir sem hafa til þess völd
en láta hjá líða að sporna við því.
Þeir sem í alvöru vilja fastgengis-
stefnu, þeir sem í alvöru vilja
viðhalda efnahagslegu jafnvægi,
verða að gera sitt til að taka í
taumana áður en efnahagsjafnvæg-
ið hefur raskast. Og satt að segja
er það heldur ömurleg mannteg-
und sem hvetur til kostnaðarhækk-
ana, stuðlar að þeim með orðum
sínum og gerðum eða aðgerðar-
leysi, en setur svo upp heilagsanda-
svip þegar að afleiðingunum kemur
og þykist hvergi hafa komið nærri.
Þær fjölmörgu gengis-
breytingar sem gerðar
hafa verið allt frá upp-
hafi áttunda áratugar-
ins hafa allar verið af-
leiðing af kostnaðar-
hækkunum. Margir
vilja halda því fram að
þessu sé öfugt farið.
Við stöndum frammi fyrir
gengisfellingu
Nú stöndum við enn á ný frammi
fyrir gengisfellingu. Efnahagsjafn-
vægið hefur raskast. Fyrirtæki sem
framleiða fyrir innanlandsmarkað
hafa í stórum stíl neyðst til að
draga úr starfsemi sinni, eða búa
sig undir að draga úr henni, vegna
þess að innfluttar vörur eru orðnar
miklu ódýrari. Framleiðslukostn-
aður innanlands er orðinn of hár.
Allmörg þessara fyrirtækja hafa
hætt starfsemi á síðustu mánuðum
og fleiri munu heltast úr lestinni á
næstunni ef ekkert verður að gert.
Fyrirtæki sem framleiða fyrir
erlendan markað eru rekin með
miklum halla. Fiskvinnslan er með
5-15% halla. Margar aðrar greinar
eru reknar með enn meiri halla.
Fyrirtæki sem framleiða fyrir er-
lendan markað hafa verið að helt-
ast úr lestinni í allan vetur. Veruleg
skriða er þó ekki komin af stað
ennþá en þess er skammt að bíða.
Aðeins örfá fyrirtæki í útflutnings-
framleiðslu þola óbreytt ástand
fram á haustið. Nú þegar hafa
mörg fyrirtæki, sem þó eru enn í
fullum rekstri, lamast svo fjárhags-
lega að það tekur þau langan tíma
að rétta sig við að nýju, þó að
gengið verði fellt á næstu dögum.
Það er deginum ljósar að víða
um landið er atvinnuöryggi stefnt í
hættu ef ekkert verður að gert og
það mjög fljótlega.
Fastgengisstefnan
Það er engin spurning að óstöð-
ugt efnahagslíf, sem sífellt leiðir til
gengisbreytinga, er mikið böl.
Óvissa um afkomu leiðir til þess að
áherslurverða rangar og atvinnu-
reksturinn skilar ekki þeim árangri
sem hann annars gæti. Starf stjórn-
endanna verður að bjarga fjármál-
unum frá degi til dags í stað þess
að fylgjast daglega með að rekstur-
inn skili árangri og kröfunum sé
beitt til þess að leita nýrra leiða til
bætts rekstrar. Lífskjör almenn-
ings verða verri en annars hefði
orðið. Þess vegna er það löngu orðið
nauðsynlegt að hætta þessum
hringdansi kostnaðarhækkana og
gengisfellinga.
Fiskvinnslan, eða að minnsta
kosti hluti hennar, átti drjúgan
þátt í því að í ársbyrjun 1986 var
gerð alvarleg tilraun til þess að
komast út úr þessum vítahring. í
krappri stöðu féllst hún á að gengi
væri haldið óbreyttu gegn því að
kostnaðarhækkunum væri haldið í
skefjum og vextir lækkaðir. Stjórn-
völd tóku þessa stefnu og hafa talið
sig halda henni síðan, jafnvel þótt
flest hafi brugðist, vextir hafi þotið
upp að nýju og annan kostnað beri
við himinn. En á genginu hafa þau
hangið að mestu fram undir þetta.
Hvað brást?
Árið 1986 var reynt að halda
kostnaðarhækkunum í skefjum.
Það var fyrst og fremst gert í orði,
með að hvetja til að fara varlega í
kostnaðarhækkanir. En jafnframt
tók ríkisvaldið upp á því að afsala
sér þeim stjórntækjum, sem hún
hafði og að gagni máttu koma.
Mestu munaði að mjög var slakað
á um vaxtaákvarðanir og leiddi það
fljótt til geigvænlegrar hækkunar á
vöxtum. Þá urðu væntingar um
nýtt húsnæðislánakerfi til þess að
sprengja öll bönd. Fleiri fjár-
mögnunarmöguleikar voru opnað-
ir í stað þess að tímabundið hefði
þurft að þrengja að. Síðast en ekki
síst kunni sjávarútvegurinn ekkert
að fara með aukið frelsi í varðlagn-
ingu.
Því er nú þannig varið að frelsi
er mikilvægt á öllum sviðum að því
marki að ekki skaði aðra. Hins
vegar skiptir miklu hvernig að því
er staðið að auka viðskiptafrelsi.
Efnahagslífið verður að vera í
góðu jafnvægi þegar viðskiptafrelsi
er aukið, ef ekki á að verða slys.
Það var því dauðadómur yfir fast-
gengisstefnunni að allt aðhald var
minnkað einmitt þegar nauðsyn-
legt var að taka hlutina föstum
tökum. í framhaldi af þessu ríkti
óðaverðbólga á árinu 1987, óða-
verðbólga sem að verulegu leyti
duldist.
Kostnaðarhækkanir
1986-1988
Frá því að ákveðið var að taka
upp fast gengi í janúar 1986 og
fram í febrúar 1988 urðu þær
breytingar á ýmsum kostnaðarlið-
um nokkurra frystihúsa, sem tekin
hafa verið til sérstakrar skoðunar,
sem sýndar eru hér að neðan.
Breytingarnar eru tilgreindar í ís-
lenskum krónum og einnig í SDR
sem er ef til vill eðlilegasta viðmið-
un erlendra mynta:
ísl.krónur SDR
hækkun% hækkun%
Rafmagn 33,3 22,7
Hitaveita 35,0 24,3
Vatnsskattur 107,4 98,9
Fasteignagjöld Útseld verk- 49,4 37,6
stæðisvinna Útseldvinna 113,0 104,0
rafvirkja Flutningskostn. 103,0 93,0
með bílum Umbúðirframl. 49,6 37,7
innanlands 43,0 31,7
Nú stöndum við enn á
ný frammi fyrir gengis-
fellingu. Efnahagsjafn-
vægið hefur raskast.
Fyrirtæki sem fram-
leiða fyrir innanlands-
markað hafa í stórum
stíl neyðst til að draga
úr starfsemi sinni, eða
búasig undiraðdraga
úr henni, vegna þess
að innfluttar vörur eru
orðnar miklu ódýrari.
Framleiðslukostnaður
innanlands er orðinn of
hár. Allmörg þessara
fyrirtækja hafa hætt
starfsemi á síðustu
mánuðum og fleiri
munu heltast úr lestinni
á næstunni ef ekkert
verður að gert.
Vextir lækkuðu í kjölfar þess að
fastgengisstefnan var tekin upp, en
hækkuðu síðan aftur og í febrúar
1988 höfðu forvextir víxla hækkað
um 128,9% yfirdráttarvextir um
149,2% og innlendir afurðavextir
höfðu hækkað um 125,3%.
Þeir kostnaðarliðir, sem hérhafa
verið tilgreindir, byggjast sumir
hverjir eingöngu á innlendri verð-
Iagningu, en aðrir eru samsettir úr
tveimur þáttum, innlendum og er-
lendum. í verðlagningu á útseldri
vinnu og vöxtum er innlendi þátt-
urinn ríkjandi og þar er hækkunin
um og yfir 100% (miðað við SDR)
á þessum rúmu tveimur árum. í
rafmagnsverði er erlendi þátturinn
snar. Sama á við um hitaveitu,
kostnað flutningstækja og umbúð-
ir. Þegar haft er í huga að þessir
kostnaðarliðir hækka um 20-
40% í SDR á sama tíma og erlendi
kostnaðurinn hefur ekki lækkað,
er ljóst að innlendi þátturinn í
verðinu hefur hækkað miklu meira
en verðið sjálft, í sumum tilfellum
allt að 100%, eins og í hinum
dæmunum.
Árið 1986 var sæmilegt hóf á
hækkunum þannig að meirihluti
þeirra varð á árinu 1987. Eins og
áður sagði er því augljóst að það
hefur verið óðaverðbólga hér
innanlands, óðaverðbólga sem að
vísu duldist vegna þess að genginu
var haldið óbreyttu og útfluttar
sjávarafurðir hækkuðu í verði. í
heild hafa verðhækkanir ef til vill
verið minni en hér hefur verið
greint frá þar sem ýmislegt bendir
til að sjávarútvegurinn hafi fremur
orðið fyrir barðinu á þeim en aðrar
greinar. En fátt bendir til þess að
verulega hafi úr þessari óðaverð-
bólgu dregið enn.
Sunnudagsskoðanir
Þegar kreppir að fara menn
jafnan að hugleiða hvað betur
mætti fara og leita leiða út úr
vandanum. Af þessum sökum hef-
ur það verið mjög á dagskrá hvort
breyta þyrfti grundvallarskipulagi
sjávarútvegsins og þá ekki síst
fiskvinnslunnar. Frystihúsin voru
endurbyggð á síðasta áratug miðað
við aflahorfur. Nú hefur afli dregist
saman og þar að auki er meira en
áður flutt út af óunnum fiski. Þar
að auki sjá menn að hentugt gæti
verið að nýta frystihúsin lengur
daglega, t.d. með vaktavinnu. Allt
þetta hefur leitt til þess að afkasta-
geta frystihúsanna er nú meiri en
brýn þörf er á. Frystihús hverfa
ekki af sjálfu sér þó að samdráttur
verði í afla, þannig að ekki er
auðvelt við að fást að samræma
afla og afkastagetau þegar sam-
dráttur verður. Istöku tilfelli getur
verið mögulegt að nota frystihús til
annarar starfsemi og hefur það
verið gert.
Þar að auki er ástæða til að
skoða hvort fyrstihúsin eru af réttri
stærð. Ýmislegt mælir með því að
hagkvæmara gæti reynst að hver
rekstrareining væri stærri. í mörg-
um tilfellum gæti fjármagn og
vinnuafl nýst betur á þann hátt. En
til þess að það gæti orðið er
nauðsynlegt að breyta skipulagi
byggðarinnar mjög verulega. Fjöl-
mörg frystihús hér á landi þjóna
litlum byggðarlögum og er stærð
þeirra í nokkru samræmi við fólks-
fjölda byggðarlagsins. Frystihús
verða ekki sameinuð þannig að
atvinnufyrirtæki í einu byggðarlagi
verði lagt niður og sameinað öðru
fyrirtæki í öðru byggðarlagi, sem
ekki hefur mannafla til að ráða við
stækkunina. Það er því tómt mál
að tala um slíka endurskipulagn-
ingu fiskvinnslunnar nema á löng-
um tíma. Þar að auki getur slík
skipulagsbreyting ekki gerst fyrir
tilverknað fiskvinnslunnar einnar.
Þetta yrði ekki gert nema með
pólitískri stefnumörkun til langs
tíma.
Reykjavíkurbréf Morgunblaðs-
ins sem birtist á hverjum sunnudegi
hefur að undanförnu látið sér títt
um frystihúsin. Þau skrif taka
nokkurt mið af Granda hf. og að
allt hljóti að vera rétt, það sem þar
er gert. Þess vegna hallast Reykja-
víkurbréfið mjög að þvf að það eigi
að vinna að því að sameina frysti-
hús, eins og ísbjörninn hf. og
Bæjarútgerðin voru sameinuð. Sú
skoðun á vissulega fullan rétt á sérv-
En það er lítils virði að hafa
sunnudagsskoðanir sem ganga
þvert á hversdagsskoðanirnar.
Virku dagana styður Morgunblað-
ið það sjónarmið að allt eigi að
vera frjálst, það eigi að láta hin
blindu markaðsöfl ráða ferðinni.
Blaðið aðhyllist það skipulagsleysi
sem leitt hefur til þess að hér á
suð-vesturhorni landsins hefur
fiskverkendum fjölgað um nokkra
áratugi á einu einasta ári síðan
fiskmarkaðir tóku til starfa. Það
væri mikils virði ef öflugasta dag-
blað landsins gæti samræmt sjón-
armið sfn og haft þau sömu helga
sem rúmhelga. Og vissulega væri
Framhald á bls. 12