Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2008, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ásgeir H Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
Staða portúgalska nóbelsskáldsinsJosés Saramagos er tryggð í
heimi bókmenntanna en hingað til
hefur aðeins ein frekar léttvæg
spænsk kvikmynd verið gerð eftir
sögum hans. Þangað til nú að helsta
kvikmyndaskáld Brasilíu, Fernando
Meirelles (Borg Guðs og The Con-
stant Gardener), leikstýrir Blindu,
einni þekktustu
sögu Saramagos.
Af dularfullum
ástæðum lýstur
blinda skyndilega
nánast alla íbúa
borgar einnar en
þeir örfáu sem
enn eru sjáandi
verða þeim mun
merkilegri fyrir
vikið. Ein þeirra er Julianne Moore,
kona læknisins Marks Ruffalos, en
með önnur aðalhlutverk fara Gael
Garcia Bernal, Danny Glover, Alice
Braga og Sandra Oh. Eitt skilyrðið
sem Saramago setti þegar hann seldi
kvikmyndaréttinn var að sagan gerð-
ist sem fyrr í borg sem ekki væri
hægt að eigna neinu ákveðnu landi,
þótt líkast til eigi flestir eftir að tala
ensku í þessari Hvergiborg.
  
Stríðsvélin John Rambo er í hugamargra táknmynd Bandaríkj-
anna á níunda áratug síðustu aldar,
en í ár snýr hann aftur af tvöföldum
krafti. Annars vegar fáum við útgáfu
Sylvesters Stallones á ófriðnum í
Búrma/Myanmar, en þar gerist
fjórða Rambó-myndin. Valið var ein-
falt fyrir Stallone: „Ég hringdi í skrif-
stofur Soldiers of Fortune (tímarits
málaliða) og
spurði þá hvar í
heiminum mann-
réttindi væru í
mestum ólestri.
Þeir sögðu
Búrma.“ Og vita-
skuld er Rambó að kljást við tilvist-
arspurningarnar og þunglyndi, eða
eins og Stallone orðar það: „Hann átt-
ar sig á að gervöll tilvist hans var til
einskis. Friður er aðeins slys, stríð er
eðlilegt.“ En þeir sem ólust upp við
þessa vafasömu speki Rambós fá nú
að spegla sjálfa sig í Son of Rambow.
Myndinni er leikstýrt af Garth Jenn-
ings, sem áður kvikmyndaði Hitchhi-
ker’s Guide to the Galaxy, og er
myndin að nokkru leyti sjálfs-
ævisöguleg. Hún fjallar um tvo ellefu
ára pilta sem alast upp við ævintýri
Rambós og reyna að búa til sína eigin
útgáfu af ævintýrum hetjunnar með
upptökuvél fjölskyldunnar.
  
Engin mynd Coen-bræðranna,nema ef vera skyldi Fargo, hef-
ur verið orðuð jafnítrekað við Óskar
frænda og No Country for Old Men.
En á meðan gagnrýnendur eru upp-
teknir sem aldrei fyrr við að lofa nýj-
ustu myndina eru bræðurnir önnum
kafnir við að leggja lokahönd á þá
næstu sem verður frumsýnd ytra
með haustinu. Sú heitir Burn After
Reading og er titillinn útúrsnúningur
á bókartitlinum
Burn Before
Reading: Presi-
dents, CIA Di-
rectors, and Sec-
ret Intelligence
eftir fyrrverandi
yfirmann CIA.
Myndin snýst um rán á disklingi þar
sem lesa má ævisögu – og þar með ófá
leyndarmál – fyrrverandi liðsmanns
CIA (John Malkovich) í hefndarhug.
Inn í málið flækjast starfsmenn lík-
amsræktarstöðvar sem njósnarinn
Harry (George Clooney) rekur. Í öðr-
um helstu hlutverkum eru Brad Pitt
sem einn starfsmanna líkamsrækt-
arstöðvarinnar, Tilda Swinton og
vitaskuld Frances McDormand, eig-
inkona Joels Coens og stjarna Fargo.
En á meðan No Country for Old Men
þykir með dekkri myndum þeirra
bræðra þá mun Burn After Reading
vera öllu skyldari kolbrjáluðum gam-
anmyndum þeirra bræðra, myndum á
borð við The Big Lebowski og Rais-
ing Arizona.
KVIKMYNDIR
José Saramago
Clooney og Pitt
Son of Rambow
Eftir Björn Norðfjörð
bn@hi.is
Það er stundum talið að níu af hverjum tíuþöglum kvikmyndum séu glataðar –horfnar sjónum okkar fyrir fullt og allt.Fer því fjarri að hér sé aðeins um að
ræða síður merkilegar myndir, því mikilvæg verk
margra helstu leikstjóra kvikmyndasögunnar eru
ekki síður tröllum gefin, og mætti nefna í því sam-
hengi Erich von Stroheim, Josef von Sternberg,
Alfred Hitchcock, Howard Hawks, John Ford,
Sergei Eisenstein og Friedrich Wilhelm Murnau.
Reyndar eru glötuðu myndirnar nefndar á ensku
„lost films“ eða týndar, og þannig haldið í þá von-
arglætu að þær finnist, komi(st) í ljós síðarmeir.
Og stundum eiga sér stað slík lítil kraftaverk, að
myndir taldar að eilífu horfnar koma í leitirnar – á
undarlegustu stöðum. Hið mikla meistaraverk
Danans Carls Theodors Dreyers La Passion de
Jeanne d’Arc (1928) var löngum talið glatað, og
leikstjórinn mun hafa dáið í þeirri trú, allt þar til
að mjög heillegt eintak af myndinni fannst í skúr-
ingaskáp á geðveikraheimili í Osló! Þó að saga
kvikmyndar Þjóðverjans Murnau Tartüff (1925)
sé fjarri því að vera jafnævintýraleg langar mig að
velta hér aðeins frekari vöngum yfir henni þar
sem hún leysir svo að segja upp andstæðuna tapað
fundið.
Murnau (1888-1931) var einhver vinsælasti og
virtasti kvikmyndaleikstjóri Evrópu þegar hann
flutti sig um set til Hollywood árið 1926. Látum
það liggja á milli hluta að týnst hafi sumar mynd-
anna er gerðar voru fyrir frægð hans, en það er
með ólíkindum að myndin 4 Devils (1928) sem
hann gerði fyrir Fox-stúdíóið í Hollywood næst á
eftir tímamótamyndinni Sunrise (1927) hafi glat-
ast, enda hefur margur kvikmyndaáhugamað-
urinn grátið samtímarýni þar sem 4 Devils er
hampað mjög og hún jafnvel talin taka sjálfri
Sunrise fram. Næstsíðasta myndin sem Murnau
gerði í Þýskalandi var Tartüff, aðlögun á leikriti
Molières, þar sem Emil Jannings fór á kostum í
hlutverki hræsnarans góðkunna. Ekki er að sjá að
þessi mynd sé glötuð eða týnd, enda hafa fundist
af henni fjórar sýningarræmur sem eiga uppruna
sinn í þremur ólíkum negatívum (þ.e. frum-
eintökum sem sýningarræmur eru gerðar eftir) –
þó hefur hvorki fundist tangur né tetur af útgáfu
myndarinnar sem sýnd var í sjálfu Þýskalandi.
Þetta kann að virðast við fyrstu sýn hreint og
klárt aukaatriði, en er það ekki þegar nánar er að
gáð.
Þannig er mál með vexti að undir lok þögla
skeiðsins var ekki óalgengt að gerðar væru sér-
útgáfur af sömu myndinni fyrir ólík markaðssvæði
(og þekkist svosem ennþá). Til að mynda eru ein-
tökin fjögur sem varðveist hafa af Tartüff eftirfar-
andi: 1) bandarískt með enskum textaspjöldum, 2)
svissneskt með tvískiptum textaspjöldum, bæði á
frönsku og þýsku, 3) argentískt eintak á spænsku,
og loks 4) filma ætluð til útflutnings án texta-
spjalda sem Sovétmenn tóku tröllataki í Berlín ár-
ið 1945 og bættu sjálfir við textaspjöldum á þýsku
síðar meir (en þær tvær síðastnefndu eru gerðar
eftir sömu negatívunni). Gömul sýningareintök
jafnast auðvitað aldrei að gæðum á við upphaf-
legar negatívur, en bandaríska eintakið var í besta
ásigkomulaginu af eintökunum fjórum, og var það
því endurgert (og það er sú útgáfa sem almenningi
stendur til boða að kaupa á mynddiskum hvort
heldur er í Bandaríkjunum eða Evrópu). Banda-
ríska útgáfan hafði aftur á móti verið talsvert rit-
skoðuð og klippt úr henni t.a.m. stutt myndskeið
er sýndu Tartüff með tattúveraðan kross og biblíu
í vasa, og, sýnu verra, talsvert langt atriði og
nokkurs konar þungamiðja myndarinnar þar sem
hann fær Orgon (Werner Krauss) til að ánafna sér
aleiguna undir því yfirskini að um syndaaflausn sé
að ræða. Ennfremur voru stærri myndir þessa
tímabils oft teknar samtímis með ólíkum töku-
vélum, og er þýska negatívan því veigamest en
það er á henni sem listræn sýn Murnaus birtist en
hann var þekktur fyrir að stilla upp bæði vél og
viðfangsefni af mikilli nákvæmni. Áhugasamir
geta gert sér leik að því að bera saman bandaríska
og þýska útgáfu af mynd hand Faust (1926) þar
sem sú síðarnefnda er miklum mun áhrifameiri
hvað varðar myndræna framsetningu. Sá sam-
anburður verður seint gerður á Tartüff nema
þýska útgáfan komi í leitirnar einn góðan veð-
urdag – hvort heldur er í skúringaskáp á geð-
veikrahæli í Osló eða annars staðar.
Tapað fundið
SJÓNARHORN »Reyndar eru glötuðu myndirnar nefndar á ensku „lost films“ eða
týndar, og þannig haldið í þá vonarglætu að þær finnist, komi(st) í
ljós síðarmeir. Og stundum eiga sér stað slík lítil kraftaverk, að myndir
taldar að eilífu horfnar koma í leitirnar – á undarlegustu stöðum.
Eftir Gunnar Theodór Eggertsson
gunnaregg@gmail.com
É
g hef verið aðdáandi Tims Burtons
nánast síðan ég man eftir mér.
Eða öllu heldur síðan ég man eft-
ir kvikmyndum. Ef ég tel ekki
með hefðbundið barnaefni þá ólst
ég að mestu upp á kvikmyndum á
borð við Ghostbusters (1984) og Gremlins (1984)
(ég sef ennþá með Gizmo-dúkkuna sem ég fékk
þegar ég var smákrakki). Á eftir gremmunum tek-
ur Burton nokkurn veginn við, fyrst með lífs-
æringamanninum Beetlejuice (1987) og fast á
hæla hans þýtur Batman (1989) um stræti Got-
ham-borgar. Ég get ekki ímyndað mér annað en
að þessar fyrstu kvikmyndaminningar hafi haft
ómetanleg áhrif á síðari tíma kvikmyndasmekk
minn, sem snýst á einn eða annan hátt um hinar
endalausu og fjölbreyttu birtingarmyndir hryll-
ings. Tim Burton var fyrsti uppáhaldsleikstjórinn
minn. Ég horfði á myndirnar hans allar saman aft-
ur og aftur og beið átekta eftir nýjustu fréttum af
verkum hans. Á eftir Batman kom Eddi klippikr-
umla (1990), Batman Returns (1992) og Nig-
htmare Before Christmas (1993) – verk sem höfðu
mikil og mótandi áhrif á barnæsku mína. Það væri
líklega langt gengið að kalla Burton hryllings-
myndaleikstjóra, en hann kemst þó næst því að
vera í hópi annarra meistara þrátt fyrir að hann
hafi aldrei stigið hryllingsskrefið til fullnustu. Það
mætti kannski segja að Burton geri hryllings-
myndir fyrir börn og unglinga.
Allar myndirnar sem ég hef talið upp hér að
framan eiga sína hryllingskróka og kima. Beetle-
juice er draugasaga (eða öllu heldur andhverf
draugasaga, þar sem draugarnir eru ofsóttir af lif-
andi fólki) stútfull af drungalegu myndmáli, en
gamanið er aldrei langt undan, svo engin raun-
veruleg hræðsla gerir vart við sig. Batman er lif-
andi og litrík myndasaga, en á sér óhugguleg
augnablik, líkt og þegar Jókerinn steikir mann til
dauða með hrekkjabrögðum. Það sama má segja
um framhaldið Batman Returns, þar sem úir og
grúir af vísunum í skuggaheima þýska express-
jónismans – nokkuð sem hefur fylgt listsköpun
Burtons frá upphafi og mun líklega fylgja honum
til endaloka. Eddi klippikrumla er kannski
minnsta hryllingsmyndin, en vísar engu að síður í
skrímslamyndir fjórða áratugarins með brjálaða
vísindamanninum og misskildu ófreskjunni. Það
þarf heldur ekki að fara mörgum orðum um Nig-
htmare Before Christmas, sem er stútfull af mar-
tröðum og óhuggulegheitum, né Mars Attacks!
(1996), sem er óður til skrímsla og innrásar-
mynda sjötta og sjöunda áratugarins, að
ógleymdri ævisögumyndinni um b-mynda-
kónginn Ed Wood (1994).
Það hlaut því að koma til þess að Burton leik-
stýrði raunverulegri hryllingsmynd – þ.e. mynd
sem gerir hrylling að meginefnivið án þess að slá
því öllu upp í grín, glens eða fantasíu. Sleepy Hol-
low (1999) byggist á einni elstu hryllingssögu
Bandaríkjamanna og segir frá hauslausa hesta-
manninum sem tryllir lítið sveitasamfélag og hug-
leysingjanum Ichabod Crane sem þarf að leysa
málið með rökvísinni. Óvætturin reynist reyndar
vera plat í upprunalegri sögu Washingtons Irv-
ings, en í höndum Burtons er hann raunverulega
morðóður draugur sem svífst einskis til að koma
fram hefndum. Þrátt fyrir glæsilegt útlit, stór-
kostlegar sviðsmyndir og aragrúa af stórleikurum
er verk Burtons frekar blóðlaust miðað við vænt-
ingar. Myndin hlaut mikla gagnrýni fyrir andleysi
og yfirborðsmennsku, þar sem andstæðingar Bur-
tons töldu hann endurvinna gotneskar hryllings-
myndir fyrri áratuga án þess að bæta neinu sér-
stöku við. Ég hélt engu að síður tryggð við Burton
og gerði mitt besta til að standa með honum, en
eftir það hafa myndir hans ekki gripið mig líkt og
þær gerðu áður fyrr. Líklega tengist það því að ég
er kominn yfir unglingsárin, en Burton hefur
haldið áfram í sama farinu. Eflaust fylgja næstu
kynslóðir af hryllingsunglingum marserandi á eft-
ir myndum á borð við Corpse Bride (2005), en
þrátt fyrir mikla tilhlökkun mína gat ég ekki ann-
að en skynjað endurtekninguna sem rann eins og
rauður þráður á bak við hreyfimyndirnar.
Miðað við æði mitt fyrir Burton áður fyrr hlýtur
að teljast merkilegt að ég skuli ekki einu sinni
hafa heyrt um nýjustu myndina, Sweeney Todd:
The Demon Barber of Fleet Street (2007) fyrr en
nú rétt fyrir jólin, eða um það leyti sem hún kom
út í Bandaríkjunum. Þar segir frá hárskeranum
og raðmorðingjanum Todd sem myrðir með rak-
vélarblaði og breytir fórnarlömbum sínum, í sam-
starfi við frú Lovett, í kjötfyllingu fyrir ljúffengar
bökur sem eru seldar á götum Lundúnaborgar.
Sagan af Todd var kvikmynduð nokkrum sinnum
á fyrstu áratugum hryllingsmynda, en hefur að-
allega lifað á leiksviðinu síðan þá, ekki síst vegna
vinsæls Broadway-söngleiks sem Burton byggir
sína uppfærslu á. Þegar ég komst loks í kynni við
sýnishorn úr myndinni fékk ég ógleðitilfinningu
yfir mig – þessi mynd leit út fyrir að vera enn eitt
stílfærða ævintýrið með Johnny Depp í aðal-
hlutverki sem gæti vel reynst jafninnantómt og
Apaplánetan frá 2001 – en eftir því sem ég hef les-
ið meira um viðtökurnar vestra hefur áhuginn á
Burton kviknað að nýju. Myndinni er hampað sem
besta verki Burtons hingað til og hefur jafnvel
verið lýst sem fyrstu alvöruhryllingsmynd meist-
arans. Ég bíð spenntur.
Hryllingsbarnið Burton
Sweeney Todd: The Demon Barber of Fleet
Street heitir nýjasta mynd Tims Burtons. Þar
segir frá hárskeranum og raðmorðingjanum
Todd sem myrðir með rakvélarblaði og breytir
fórnarlömbum sínum, í samstarfi við frú Lovett,
í kjötfyllingu fyrir ljúffengar bökur sem eru
seldar á götum Lundúnaborgar. Greinarhöf-
undur bíður spenntur en myndin verður frum-
sýnd hérlendis á föstudaginn kemur.
Rakarinn djöfullegi Þegar ég komst loks í kynni við sýnishorn úr myndinni fékk ég ógleðistilfinn-
ingu yfir mig – þessi mynd leit út fyrir að vera enn eitt stílfærða ævintýrið með Johnny Depp í aðal-
hlutverki en eftir því sem ég hef lesið meira um viðtökurnar hefur áhuginn á Burton kviknað að nýju.