Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2008, Blaðsíða 12

Eftir Sigurjón Árna Eyjólfsson
sae@mmedia.is
Þ
áttur tilfinninga mótar mjög umræðu um
trú og kirkju á Íslandi.1 Í guðfræðilegri
umræðu sem og annarsstaðar ber í því
samhengi nokkuð á tilraunum til að
greina á milli ólíkra viðhorfa og skipta
mönnum í hópa. Ef þetta er sett á odd-
inn má segja að umræðunni liggi til grundvallar tví-
skiptingin „við og hinir“. Þessi skipting er oft sett
fram í umræðu guðfræðinga með hugtakapörunum eða
andstæðunum nýtt og gamalt. Menn tala þá um fram-
sækna eða afturhaldsama guðfræði, einfalda eða kerf-
isbundna guðfræði, lifandi eða storknaða guðfræði, nú-
tímalega eða úrelta, róttæka eða staðnaða. Höfðað er
til grasrótarinnar en ekki stofnunarinnar, til orþopraxí
(verka) en ekki orþodoxí (kenninga). Andstæðurnar
eru frjálslynd eða íhaldssöm guðfræði, tillitssöm eða
tillitslaus, mannmiðlæg eða guðmiðlæg, hreint út sagt
nútímaleg eða hallærisleg guðfræði o.s.frv. Það læðist
að mér sá grunur að þessi hugtakapör eða hugsun eigi
að samsvara aðgreiningunni í rétt og rangt eða gott
og illt. Eins og gefur að skilja vilja flestir tilheyra
þeim hópi sem fyrra hugtakið á við um en ekki hinu
seinna. Því að hver vill ekki vera með tærnar í gras-
rótinni, fingurinn á púlsi tímans, og mæla af munni
fram það sem fólk þarf að heyra og þá helst úr góðri
stöðu?
Þó að hér sé dregin upp hæðnisfull mynd af um-
ræðunni, þá vekur þessi staða margar spurningar. Í
fyrsta lagi hvort þessi aðgreining og tvískipting kæfi
ekki umræðu og útiloki allar athugasemdir sem fylgja
ekki fyrirfram skilgreindum brautum. Því að hver vill
vera fulltrúi íhaldssamrar, kerfisbundinnar stofn-
anaguðfræði þegar allir vilja og eiga að vera fram-
sæknir?
Spurningin sem hér vaknar er á þennan veg: Á
hvaða hefð byggist þessi orðræða? Hér á eftir verður
leitast við að tengja hana arfleifð píetismans eða heit-
trúarstefnunnar. Ég hef valið að staðsetja umfjöll-
unina undir yfirhugtakinu „pólitískur píetismi“ og
samtímis leitast við að varpa ljósi á það hugtak.
Píetisminn
Píetismanum hefur ætíð fylgt vitundin um félagslegt
óréttlæti en einnig vilji og kraftur til úrbóta. Óhætt er
að segja að fyrir tilstilli píetismans hafi verið gerðar
miklar úrbætur í skólamálum sem stuðluðu m.a. að al-
mennu læsi á Íslandi,2 að ekki sé minnst á áhrif hans
á félags- og heilbrigðismálin. Píetisminn sem guð-
fræðistefna hefur auk þess verið stöðugur áhrifavald-
ur í starfi og boðun kirkjunnar. Innan fjölda annarra
hreyfinga er arfleifð píetismans lifandi og kemur
áhersla hans fram með ýmsum tilbrigðum hjá ýmsum
vakningarhreyfingum, eins og heimtrúboðinu, meþód-
istum, hvítasunnuhreyfingunni og svokölluðu Social
Gospel, en einnig hjá 68-kynslóðinni, náðarvakningar-,
friðar- og kvennahreyfingum, að ekki sé nú minnst á
umhverfissinna og áhersluna á miðlægt vægi sálgæsl-
unnar í öllu kirkjulegu starfi.3
Í öllum þessum stefnum eða hreyfingum er arfleifð
píetismans til staðar í ýmsum tilbrigðum. Í þessu sam-
hengi nægir að huga að þeirri píetísku hefð um rót-
tækt uppgjör á milli kynslóða og nýrrar hópamynd-
unar í kjölfar þeirra. Það stafar jafnan af breyttum
siðferðiskröfum andspænis vanda hverrar samtíðar.
Vandamál sem blöstu við einni kynslóð og hún vildi
leysa eru ekki eins knýjandi fyrir þá næstu. Hún tekst
á við nýjan vanda. Þannig var meginvandinn sem
fyrsta kynslóð píetista glímdi við að efla almennt safn-
aðarlíf innan kirkjunnar. Áherslur hans beindust að
trúarlífinu innan guðsþjónustunnar og samfélagi í
tengslum við hana. Í annarri kynslóð hafa áherslurnar
þegar færst til og hún tekur á samfélagslegum þáttum
eins og menntun barna o.s.frv. Í heimatrúboðinu síðar
og hjá meþódistum eru það erfið kjör verkamanna-
stéttarinnar í upphafi iðnbyltingarinnar sem eru í
deiglunni.
Í þessum hreyfingum helst nokkuð í hendur end-
urnýjun eða þróun trúarvitundar og samfélagsleg
ábyrgð. Mætti orða þetta sem svo að ein siðferðis- og
samfélagsleg áhersla leysi aðra af hólmi, eða ein sið-
ferðileg lögmálstúlkunin aðra innan píetismans. Sam-
hliða þeim fylgir uppgjör milli kynslóða og jafnvel
höfnun á því sem var. Þessi þáttur skýrir að vissu
leyti þann klofning sem kemur alltaf aftur upp innan
hreyfinga sem byggjast á píetískum grunni. Áherslan
á persónulegt afturhvarf sem er um leið uppgjör við
fyrra líf getur vel átt einhvern þátt í þessari hefð.
Það kemur því lítt á óvart að þýski guðfræðingurinn
Albrecht Ritschl (1822–1889) bendir þegar á það 1880
í riti sínu Saga píetismans (1880–1886) að hugtakið
píetisma þurfi að víkka og tengja það frekar við hug-
myndastefnu en kirkjusögulegt tímabil. Menn hafa
upp frá því tengt píetismann við svipaðar stefnur inn-
an reformertu kirkjunnar í hinum enskumælandi
heimi eins og púrítana eða Jesú-dulúðina innan róm-
versk-katólsku kirkjunnar. Samhliða þessu hafa menn
orðið meðvitaðri um rætur píetismans í hreyfingum
síðmiðalda og í siðbótinni. Margir upphafsmenn píet-
ismans lásu mikið í Lúther. Í annarri kynslóð ber þó
minna á því, en áherslan á hinn unga Lúther er mikil.
Enduruppgötvun Lúthers á kenningu ritningarinnar
um réttlætingu af trú er lögð að jöfnu við áherslu
píetismans á endurfæðingu og frelsun. Menn stilla upp
hinum unga Lúther (fram til 1524) andspænis hinum
gamla (eftir 1525) sem lútherski rétttrúnaðurinn
byggðist meira á.
Þá eru áhrif dulúðar miðalda á píetismann greinileg.
Jóhannes Arndt (1555–1621) samdi hugvekjurnar
Sannur kristindómur (1605) sem enduróma Jesú-dulúð
og áherslu á innra trúarlíf manna. Í þessu riti gætir
áhrifa frá dulúð Jóhannesar Taulers (1300–1361) og
miðaldaritinu Breytni eftir Kristi. Hugvekjur Arndts
náðu mikilli útbreiðslu og nutu vinsælda meðal píet-
ista.
Loks ber að nefna tengslin við enska púrít-
anismann. Með honum eru settar fram siðferðiskröfur
um almennar endurbætur innan kirkjunnar og má
segja að hann sé mótaður af hugmyndum sem húm-
anistar á síðmiðöldum settu síðan á oddinn.
Píetisminn sem hugmyndastefna
Í þessu samhengi hafa fræðimenn viljað virða píet-
ismann sem guðfræðistefnu og hreyfingu sem hefur
skýr sérkenni sem koma þegar fram hjá Spener og í
gegnum aldirnar hafa haldist með tiltölulega litlum til-
brigðum innan ýmissa hreyfinga. Þýski kirkjusagn-
fræðingurinn Martin Schmidt setur fram helstu ein-
kenni píetismans.4 Að mati hans hefur píetismastefnan
það að markmiði að klára það verk sem hófst með sið-
bótinni. Menn tengja við hreyfinguna setningu sem
eignuð er Lúther, „ecclesia semper reformata“, en það
merkir „kirkjan á að vera í stöðugri siðbót“. Píetistar
rísa upp gegn kerfis- og stofnanahugsun sem þeir
álitu að lútherski rétttrúnaðurinn væri dæmigerður
fulltrúi fyrir. Þeir stilla upp lífi gegn kenningu, anda
gegn embætti, krafti gegn yfirskyni. Kjarnahugtak
siðbótarmanna, trúin, fær aukið mikilvægi innan píet-
ismans og er nú talað um „lifandi trú“. Trúin á að
koma fram í verki, ávextir hennar eru kærleikurinn og
rétt siðferðileg breytni o.s.frv. Þessi hugmynd er drif-
krafturinn í samfélagslegum áherslum innan píetism-
ans. Menn láta helgunina og fullkomleikann sitja í fyr-
irrúmi. Starfið er viðfangsefnið, en ekki kenningin og
deilur um einstök atriði hennar. Kenningar og kerfi er
það sem öllum rétttrúnaði er til trafala. Fljótlega
koma fram aðrar kenningarlegar áherslur innan píet-
ismans en þær sem tekist var á um og útfærðar í sið-
bótinni og í kjölfar hennar. Í stað umfjöllunar um
réttlætingu af trú og tengsl þeirrar kenningar við orð
Guðs sem lögmál og fagnaðarerindi, verður viðfangs-
efnið endurfæðingin. Þetta kemur þegar fram í riti
þýska guðfræðingsins Philipps Jakobs Speners (1635–
1705) Frómar óskir, sem kom út árið 1675, en þar er
að finna kenningarlegan grundvöll píetismans.
Siðbótarmennirnir lögðu áherslu á náðina sem eitt-
hvað sem maðurinn öðlast í sambandi sínu við Guð.
Náðin er skilin sem ávarp Guðs sem setur líf manns-
ins í nýtt samhengi. Í píetismanum er áherslan færð
til og náðin bundin við breytingar í innra lífi mannsins
og skilin sem kraftur og nýtt eðli.
Skilningur píetismans á syndinni sem spilltu eðli
víkur til hliðar áherslu siðbótarmanna um syndina
sem truflað samband Guðs og manns, eða sem van-
traust og vantrú á Guði og náð hans. Syndin er í píet-
ismanum aftur á móti bundin við eðli og breytni
mannsins. Hún er meira tengd við sektina og siðferði-
legan breyskleika. Syndin er svo að segja „mór-
alíseruð“.
Áherslan á hegðun einstaklingsins verður mótandi
og lífið er sem heild ekki skilið eins og hjá siðbót-
armönnunum sem iðrunar- eða helgunarferli. Iðrunin
er mun fremur bundin við endurfæðinguna og frelsun.
Hún er skilin sem ákveðinn tímapunktur í lífi ein-
staklingsins, eða sú stund þegar náðin brýst inn í líf
einstaklingsins. Á þeim tímapunkti frelsast hann.
Píetisminn leggur ríka áherslu á að menn endurfæð-
ist og verði að nýrri sköpun. Maðurinn verður með
Pólitískur
píetismi
Morgunblaðið/Sverrir
Dýnamík „Þegar píetisminn er skoðaður kemur í ljós að hann hefur í sér
innbyggða dýnamík og mikla aðlögunarhæfni. Stór og merkilegur þáttur í
arfleifð hans er uppgjörið við það sem var og er til að koma því að sem á að
vera. Það má vel tala um þennan þátt píetismans sem pólitískan.“
„Framsetningarmáti og röksemdafærsla píetískrar
hefðar dugir ekki í guðfræðilegri umræðu. Hún er
hreint út sagt orðin frasakennd og þreytandi,“ segir
greinarhöfundur sem fjallar hér um arfleifð hrein-
trúarstefnu í lútherskum sið. Hann telur að umræða um
trúmál sé byggð á fulleinföldum andstæðum.
12 LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók