Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2008, Blaðsíða 9

Ljósmynd/Ólafur Páll Jónsson
íki.
lýðræðisins. Um hvað snýst lýðræðið? Hverjir
eru innviðir þess? Í þennan flokk falla t.d. reglur
um framkvæmd kosninga, reglur um réttláta
málsmeðferð, skilgreining tiltekinna pólitískra
réttinda o.fl. í þeim dúr. En einnig sú regla að
réttlæti vegi þyngra en hagkvæmni.
Aðrar reglur getum við kallað afmörk-
unarreglur, vegna þess að þær segja til um
hverjir það eru sem hið lýðræðislega skipulag
miðast við og hvert það teygir anga sína. Hér
höfum við reglur um hverjir geti tekið beinan
þátt í lýðræðinu, t.d. hverjir hafi kosningarétt
og hverjir hafi rétt á að tjá sig á opinberum vett-
vangi og hverskonar opinber umræða er yf-
irleitt leyfð. En líka viðmið um hvaða mál eigi
heima á vettvangi lýðræðisins. Eiga umhverf-
ismál, svo dæmi sé tekið, heima á vettvangi lýð-
ræðisins, eða er þeim betur fyrir komið hjá sér-
fræðistofnunum og einkaaðilum? Hvernig
metum við annars hvaða mál eiga heima á vett-
vangi lýðræðisins?
Leikreglur lýðræðisins hvíla á ákveðnum
gildum og það er í ljósi þessara gilda sem regl-
urnar eru túlkaðar og réttlættar. Þessi gildi
segja okkur hvaða skilning skuli leggja í regl-
urnar. En hvaða gildi eru þetta? Þau gildi sem
liggja lýðræðinu til grundvallar eru t.d. umburð-
arlyndi, virðing fyrir ólíkum skoðunum og gild-
um, og virðing fyrir manngildi borgaranna. Hér
myndi ég hins vegar ekki telja með löghlýðni,
vegna þess að skilyrðislaus löghlýðni er ekki
forsenda lýðræðisins. Allsherjarregla og al-
menn hlýðni við lög er lýðræðinu vissulega
nauðsynleg, en lýðræðið krefst ekki skilyrð-
islausrar hlýðni. Þvert á móti þá leggur lýðræð-
ið þá skyldu á hendur borgaranna að þeir beiti
eigin dómgreind og komist að eigin niðurstöðum
og tjái þær á vettvangi lýðræðisins. Og þegar
slíkar skoðanir fara í bága við opinbera stefnu,
þá krefst lýðræðið þess að jafnvel í slíkum til-
vikum sýni ríkisvaldið mildi og umburðarlyndi.
Gera má greinarmun á ólíkum tegundum lýð-
ræðislegs samfélags með hliðsjón af ólíkum gild-
um, t.d. greinarmun á lýðræðislegu markaðs-
samfélagi og markaðsmiðuðu lýðræði. Í
lýðræðislegu markaðssamfélagi – markaðs-
samfélaginu sem þó ber svip af lýðræði – eru hin
lýðræðislegu gildi ekki grunngildi samfélagsins.
Grunngildin eru þau sem ráða á frjálsum mark-
aði og gildi lýðræðisins gætu þurft að víkja fyrir
þeim. Í markaðsmiðuðu lýðræði væri þessu þá
snúið við. Þar væru hin lýðræðislegu gildi
grunngildi samfélagsins. Hinn frjálsi markaður
væri vissulega fyrirferðarmikill en gildi mark-
aðarins yrðu þó að víkja hvenær sem þau stöng-
uðust á við gildi lýðræðisins.
IIIEinn vandi við að taka þátt í hinnilýðræðislegu umræðu um um-hverfismál er hversu flókin hún er.
Það er ekki á færi hvers sem er að taka þátt í
umræðunni öðru vísi en á fullkomlega yfirborðs-
legan hátt og þar með án raunhæfra möguleika
á að hafa nokkur áhrif. Slík þátttaka er jafn góð
og engin.
Þessi vandi gerir ríkar kröfur til stjórnvalda
um uppbyggingu sérfræðistofnana – en ekki
bara sérfræðistofnana til þjónustu fyrir at-
vinnulíf heldur sérfræðistofnana í almannaþágu.
Stofnana sem vinna á sama vettvangi og Um-
hverfisstofnun, Orkustofnun, Náttúru-
fræðistofnun og Hafrannsóknastofnunin, svo
dæmi séu nefnd. Brotalömin hér er sú, að þær
stofnanir sem eru virkilega sérfræðistofnanir á
ólíkum sviðum hafa illa skilgreint almannaþjón-
ustuhlutverk og þær stofnanir sem eiga að sér-
staklega að gegna almannaþjónustuhlutverki,
t.d. Ríkisútvarpið, skortir alla sérfræðiþekk-
ingu.
Hið flókna eðli umhverfismála gerir líka ríkar
kröfur til stjórnvalda um stuðning við frjáls fé-
lagasamtök. Með því að tengjast samtökum get-
ur fólk tengt saman þá þekkingu sem er nauð-
synleg til að skilja þau mál sem um er að ræða,
skapað sér tíma til að vinna að þeim og safnað
saman þeirri færni sem nauðsynleg er til að geta
tekið þátt í umræðunni.
Meðal annars af þessum sökum er fullgilding
Árósasamningsins, sem leggur þær skyldur á
hendur stjórnvalda að þau búi í haginn fyrir
frjáls félagasamtök og tryggi aðkomu þeirra að
umhverfismálum, í senn mikilvæg fyrir lýðræðið
í landinu og fyrir náttúruvernd. Á meðan hann
hefur ekki verið fullgiltur hér á landi, verðum
við að horfa upp á alvarlega brotalöm í íslensku
lýðræði.
IVÉg sagði áðan að lýðræði snerist umað hópur fólks réði málum sínumsameiginlega. En hvaða hópur? Í
okkar tilviki eru það Íslendingar. En allir Ís-
lendinga eða bara þeir sem hafa kosningarétt?
Hvað með börnin, og hvað með tilvonandi
barnabörn – komandi kynslóðir?
Það, hvernig við svörum spurningunni um af-
mörkun lýðræðisins, byggist á því hvaða sýn við
höfum á það samfélag sem við byggjum. Við
gætum haft mjög þrönga sýn á það, litið á það
sem skipulag fyrir okkur hér og nú óháð því
hvað taki við þegar okkar tími verður liðinn.
Þetta væri þá sýn á samfélagið sem einhvers-
konar tæki til að vinna stundlegum hagsmunum
brautargengi.
Ég ætla ekki að eyða mörgum orðum á þessa
sýn. Hún gengur ekki upp. Við verðum að líta á
samfélagið sem fyrirbæri sem hefur orðið til og
mótast á löngum tíma og á eftir að verða til um
ókomnar kynslóðir. En þá hljótum við líka að
svara afmörkunarspurningunni þannig að
markmið lýðræðisins sé ekki bara núverandi
borgarar heldur líka komandi kynslóðir. Þetta
þýðir að leikreglur lýðræðisins miðast ekki bara
við þá sem eru beinir þátttakendur í lýðræðinu.
Vitanlega geta ekki aðrir farið eftir leikreglum
lýðræðisins en þeir sem eru beinir þátttakendur
í því á hverri stundu, en leikreglurnar geta engu
að síður miðast við stærri hóp. Frelsi og far-
sæld, sem grunngildi samfélags sem á eftir að
vara um komandi kynslóðir, varða ekki einungis
frelsi og farsæld núverandi kynslóða heldur
einnig komandi kynslóða.
En hvers konar leikreglur lýðræðisins er
hægt að setja fyrir komandi kynslóðir? Ein
regla er að núverandi kynslóðir varðveiti af-
rakstur menningar og samfélags, viðhaldi þeim
réttlátu stofnunum sem hefur verið komið á fót
og leggi til hliðar hæfilegt magn uppsafnaðs
auðs.1 Við gætum orðað þessa reglu svo að nú-
verandi kynslóð megi ekki ganga á höfuðstól
samfélagsins – ekki sólunda þeim verðmætum
sem liggja samfélaginu til grundvallar, hvort
sem þau eru efnahagsleg, menningarleg, fé-
lagsleg eða náttúruleg, þ.e. í formi náttúru. Hin
náttúrulegu verðmæti eru ekki einungis óspillt
náttúra, heldur náttúra almennt. Og ekki bara
landsvæði og dæmigerðar náttúruminjar, held-
ur líka t.d. líffræðileg fjölbreytni og þau gang-
verk náttúrunnar sem veita mannlegu lífi ým-
iskonar þjónustu, t.d. hreinsun úrgangs, viðhald
frjósemi og fleira í þeim dúr.2
VKrafan um að ganga ekki á höfuðstólsamfélagsins er í raun ekkert annað enkrafan um sjálfbæra þróun. Og hún er
ekki bara krafa um náttúruvernd, eins og stund-
um virðist vera álitið. Ekki bara vegna þess að
krafan um sjálfbæra þróun einskorðast ekki við
náttúruna, en tekur einnig til efnahags, menn-
ingar og félagslegra kringumstæðna. Það er
einfaldlega ekki rétt að líta á kröfuna um sjálf-
bæra þróun sem verndarkröfu. Hún er réttlæt-
iskrafa og hún tilheyrir inntaksreglum sérhvers
lýðræðislegs samfélags sem varir frá einni kyn-
slóð til annarrar. Þess vegna er samfélag, þar
sem krafan um sjálfbæra þróun er ekki orðin að
ófrávíkjanlegri reglu um ákvarðanir samfélags-
ins, gallað frá sjónarhóli lýðræðisins.
VIEitt af þeim tækjum sem löggjaf-arvaldið hefur til að stuðla að sjálf-bærri þróun er verndun náttúru, t.d.
með friðlýsingum. Þegar friðlýsingar eru ann-
ars vegar hefur venjan verið að spyrja fyrst
hvort ásættanlegt sé að þrengja kosti viljugra
athafnamanna. Og þeir hafa aldrei verið viljugri
en einmitt um þessar mundir. Ég hef kallað
þetta fyrirkomulag sem lætur friðunarrök víkja
fyrir framkvæmdagleðinni – þennan hugs-
unarhátt sem gleymdi að deyja á öldinni sem
leið – varnarstöðuhugmyndina um friðun.3 Þeg-
ar málum er stillt þannig upp hefur sértæk
hagsmunakrafa fengið forgang fram yfir rétt-
lætið.
Þessi hugsunarháttur er ekki einasta mót-
drægur friðun og náttúruvernd. Hann er í and-
stöðu við sjálft lýðræðið að því marki sem friðun
er tæki til að stuðla að sjálfbærri þróun. Ásig-
komulag íslenskrar náttúru er raunar svo bág-
borið á köflum – ekki bara vegna útþenslu þétt-
býlis, virkjana og ofveiði, heldur líka vegna
ofbeitar í aldaraðir, uppblásturs og jarðvegseyð-
ingar – að krafan um sjálfbæra þróun felur í sér
ríka kröfu um náttúruvernd. Og þetta þýðir aft-
ur að náttúruvernd – myndarleg náttúruvernd
en ekki eitthvert frímerkjasafn – er ein af for-
sendum þess að Ísland geti talist lýðræðisríki.
Ég minntist áðan á vonina um lýðræði sem
bjargvætt náttúrunnar. Þessi von gerir það sem
er ófrávíkjanlegur hluti af lýðræðinu að hugs-
anlegum afleiðingum þess. Bitastætt lýðræði –
alvöru lýðræði – gefur ekki von um nátt-
úruvernd, það hefur náttúruvernd að forsendu.
Við þurfum ekki að krossleggja fingur og vona
að lýðræðisleg umræða og lýðræðislegar kosn-
ingar hafi farsælar afleiðingar fyrir náttúruna.
Það er tómt mál að tala um lýðræði nema nátt-
úrunni sé borgið. En við þurfum kannski að
krossleggja fingur og vona að lýðræðið braggist.
 1 Sjá Náttúru, vald og verðmæti, bls. 170–171. Þetta kallar
John Rawls lögmálið um sanngjarnan sparnað (e. just savings
principle). Sjá Rawls. 1999. A Theory of Justice. Endurskoðuð
útgáfa. HUP, bls. 252
2 Sjá „Verðmæti og mælikvarðar“, Náttúra, valda og verð-
mæti, kafli 4.
3 Sjá „Undir hælum athafnamanna“, Náttúra, vald og verð-
mæti, kafli 1.
uvernd
Höfundur er lektor í heimspeki við Kennara-
háskóla Íslands og stjórnarmaður í Náttúru-
verndarsamtökum Íslands.
» Lýðræði snýst um að hópur
fólks ráði málum sínum
sameiginlega – líka þegar það
tekst á um ólík sjónarmið. Til
að svo megi verða þurfa borg-
ararnir að kunna að fóta sig í
lýðræðislegu samfélagi, bæði
almennir borgarar og ekki síð-
ur valdamenn. Þeir verða að
gera tiltekin lýðræðisleg gildi
að viðmiði og drifkrafti per-
sónulegrar og opinberrar
breytni – manngerð þeirra
verður að vera lýðræðisleg.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2008 9