Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2008, Blaðsíða 13

henni að barni Guðs. Kjarni safnaðarins er skilinn
sem hópur slíkra endurfæddra einstaklinga sem eru
Guðs börn. Endurfæðingin er þar með rifin úr sam-
hengi barnaskírnarinnar og bundin við persónulega
játningu einstaklingsins til Guðs eftir erfitt uppgjör
við fyrra líf. Menn vilja verða „hluttakendur í guðlegu
eðli“ (1Pét 1.4). Í miðju alls er einstaklingurinn og
helgun hans, sem er innri uppbygging.
Þessi skilningur á kristindóminum leiðir til hóp-
amyndunar innan safnaða af þeim sem eru „lengra
komnir“ en venjulegir safnaðarmeðlimir. Áherslan er
á einstaklinginn og upplifum hans, en ekki ytri um-
gjörð guðþjónustunnar og útleggingarþættinum (eða
fræðsluþættinum) í boðuninni. Stefnan er að umbylta
umhverfinu og veruleikanum með því að breyta
manninum. Vonin um betri tíma og baráttan fyrir
þeim er oft sett fram með kröfum um félagslegar um-
bætur sem rökstuddar eru með útópískum vonum.
Áherslan á siðferðilega framför mannkyns er mikil og
að breyttir og betri menn skapi breytt samfélag og
betri heim. Hugarfarsbreyting er forsenda allra fram-
fara. Þessi einstaklingshyggja og „súbjektívismi“
tæmir náðarmeðulin merkingu sinni. Kvöldmáltíðin er
skilin sem andleg næring og barnaskírnin hverfur í
skugga endurfæðingar. Afleiðingin er sú að ein-
staklingurinn er gerður ábyrgur fyrir sjálfum sér og
um leið missir embættið vægi sitt, guðþjónustan og
hefðirnar. Persónan er sett yfir embættið, áhersla á
sjálfboðaliða kemur í stað skyldu og venja, nýjung í
stað hefða; sýn einstaklingsins víkur til hliðar guð-
fræðihefðum og játningum.
Áhrif píetismans
Afleiðingar píetismans hafa verið miklar. Hvað kenn-
ingargrundvöllinn varðar settu fulltrúar hennar fram
ritninguna og boðun Jesú sem einfaldan kærleiks-
boðskap og siðfræði gegn guðfræðihefðinni og játn-
ingum kirkjunnar. Einfaldur kristindómur og skýr
siðaboð er inntakið. Gagnrýninni er frá upphafi beint
gegn kirkjunni sem fastmótaðri stofnun og kenn-
ingum hennar. Gottfried Arnold (1666–1714) lagði
grunninn að þessari gagnrýni með riti sínu um
kirkjusöguna sem hann nefndi Unparteiische Kirc-
hen- und Ketzerhistorie (1699–1700), þ.e. „hlutlaus
kirkju- og villutrúarsaga“. Hann beinir sjónum sínum
að jaðarhópum innan kirkjusögunnar og kemst að
þeirri niðurstöðu að innan þeirra hafi verið lifandi
arfleifð frumsafnaðarins og boðunar Jesú. Annað er
upp á teningnum með kirkjuna, því að hún á að hafa
kæft kenningu Jesú undir fargi kennisetninga og guð-
fræðikerfa. Hún hafi auk þess oft brugðist við boðun
þessara jaðarhópa með ásökunum um villutrú og í
framhaldi jafnvel ofsótt þá. Píetistar með sínar rót-
tæku kröfur og hópamyndanir innan safnaðanna væru
arftakar þeirra. Innan þeirra væri að finna upp-
runalega boðun Jesú og leitast væri við að móta sam-
félagið í ljósi kærleiksboðskapar hans.5 Í upphafi var
höfðað til ritningarinnar einnar sem uppsprettu boð-
unarinnar og henni stillt upp gegn guðfræðihefðum
kirkjunnar. Þegar menn rákust á að margt innan
ritningarinnar samræmdist ekki þeim einfalda kær-
leiksboðskap og siðakröfum sem þeir telja sig finna í
boðun Jesú, þá er þetta uppgjör fært inn í textana
sjálfa þar sem menn sjá fyrir sér hvernig fyrstu
kirkjustjórnirnar ritstýrðu gerð Nýja testamentisins.
Nú sé aftur á móti verkefni manna að greina það
upprunalega frá síðari tíma túlkun innan ritanna
sjálfra. Stöðugt uppgjör við fyrri kynslóðir í ljósi
nýrrar þekkingar fólks á frumkristninni og vitn-
isburði Nýja testamentisins er ein af lifandi arfleifð-
um píetismans.
Áherslan á endurfæðinguna og frelsun einstaklings-
ins sem einstaks atburðar í lífi hvers manns veitti al-
þýðu manna aukið vægi. Sýn píetismans á ein-
staklinginn hefur haft mikil áhrif á almenna
ævisöguritun og er það þessari hreyfingu mikið að
þakka að alþýða manna fékk svo að segja andlit innan
kirkjusögunnar. Krafan um lifandi kristindóm mótaði
hegðun manna og setti siðferðilegan ramma utan um
daglegt líf einstaklingsins. Krafan um að setja fram
tillögur um samfélagslegar breytingar var stutt og
hvatti menn til þátttöku í starfi er stuðlaði að þeim.
Endurfæðingunni fylgir vitnisburðarhlutverkið. Það
var ekki einungis bundið við einstaklinginn og líf
hans, því að vegna félagslegrar áherslu gerðust
fulltrúar píetismans oft málsvarar jaðarhópa innan
samfélagsins. Þeir gerðu þeirra mál að sínum og
ósjaldan leiddi þessi nálgun til vissrar forræð-
ishyggju. Í þessu samhengi skiptir þáttur uppgjörsins
milli kynslóða miklu máli innan píetískrar hefðar. Þar
sem hver tími hefur sín vandamál og hópa sem þarfn-
ast málsvara, geta áherslur milli kynslóða rekist á.
Ósjaldan er líka jaðarhópurinn sem áður þurfti mál-
svara kominn með eigin rödd o.s.frv. Þetta leiðir til
deilna, uppgjörs og nýs tilbrigðis við eitt af grundvall-
arstefum píetismans. Það er ekki óalgengt í ævisög-
um fulltrúa píetismans og skyldra hreyfinga að á
vissu aldurskeiði hafi komið til áreksturs og síðan til
uppgjörs við siðferðiskröfur samfélagsins sem við-
komandi var hluti af. Afleiðingin er oft að viðkomandi
snýr baki við gamla samfélaginu og gengur í annað
eða myndar nýjan hóp. Í honum eru meginatriði píet-
ismans útfærð upp á nýtt og túlkaðar inn í nýjar að-
stæður; þannig er píetisminn ætíð pólitískur.
Áberandi er einnig hve þáttur tilfinninga er mót-
andi í allri boðun og málflutningi. Áhersla er lögð á
upplifun frekar en fræðslu um kenningar og rök þeim
tengdum. Verkefni prédikunarinnar er að stuðla að
tilfinningalegri upplifun og stuðla að frelsun ein-
staklingsins. Nú á tímum væri þessi áhersla orðuð
svo að meginþunginn hvíldi á því að stuðla að hug-
arfarsbreytingu og ryðja nýrri framtíðarsýn braut inn
í samfélagið. Óneitanlega fylgir málflutningnum viss
forræðishyggja, þar sem prédikarinn á að vera fyr-
irmynd. Hann er á þeim stað sem hann boðar að
áheyrendur þurfi að komast á.6 Mikilvægt er að skilja
stöðu annarra með því að setja sig í spor þeirra og er
upplifun mikilvægur þáttur í boðuninni. Oft er það
prédikarinn sem hefur þá reynslu að baki og getur
miðlað af henni. Framsetningin er ljós, stefnan er frá
gömlu til nýs, úr hlekkjum kenninga úrelts boðskapar
til nýs frelsis.
Niðurstaða og vangaveltur
Þegar píetisminn er skoðaður kemur í ljós að hann
hefur í sér innbyggða dýnamík og mikla aðlög-
unarhæfni. Stór og merkilegur þáttur í arfleifð hans
er uppgjörið við það sem var og er til að koma því að
sem á að vera. Það má vel tala um þennan þátt píet-
ismans sem pólitískan. Uppgjörið getur verið komið
fram sem endurskoðun, verið róttækt og jafnvel virk-
að sem höfnun á því sem var og er, og sköpun ein-
hvers alveg nýs. En þegar betur er að gáð er ein-
ungis um útfærslu og tilbrigði að ræða við það sem
áður var. Ástæða þessa er að uppgjörið er oftast á
siðferðilegum nótum þar sem gengið er út úr einni út-
færslu yfir í aðra, eða á máli lútherskrar guðfræði:
frá einni siðferðilegri lögmálstúlkuninni yfir í aðra.
Þetta uppgjör er mikilvægur þáttur í hefð píetismans.
Hve mikilvægur hann er kemur fram í tungutakinu,
eða þeirri orðræðu sem mótast hefur í tengslum við
hana. Tvískiptingin er gegnumgangandi á milli þess
sem er annars vegar gamalt og úrelt og hins vegar
hins nýja og framsækna.
Hugtök eins og endurfæðing má vel þýða með
þroska, persónulegu uppgjöri við það sem var, eða
sem nýrri sýn. Frelsun innan píetismans má skilja á
svipaðan hátt og hugarfarsbreytingu nú á dögum og á
hún í tengslum við náðarskilning píetismans því jafn-
auðvelt með að tengjast framfaragoðsögum í nútíman-
um og það að hafna þeim. Áherslan á „jaðarhópa“
hefur haldist og sú krafa að vera málsvari þeirra.
Hana má vel leggja að jöfnu við áhersluna á að leggja
fram persónulegan vitnisburð. Hún á sér tvær hliðar,
að greina frá eigin reynslu og fjalla um reynslu ann-
arra. Markmiðið er hið sama, að koma áheyrendum
og andstæðingum nær „ljósinu“, vekja menn til um-
hugsunar og þegar best lætur að kalla fram hug-
arfarsbreytingu.
Í upphafi var minnst á aðgreininguna „við og hinir“
og ljóst er að hún á sér djúpar rætur í píetískri hugs-
un. Það merkilega er að hún er furðu stöðluð í fram-
setningu. Áherslan er á líf í stað storknaðra eða
dauðra kenninga, samfélag í stað staðnaðra stofnana,
tilfinningar í stað kaldrar skynsemi o.s.frv. Þessi til-
finningaþáttur mótar mjög umræðu um trú og kirkju
hér á landi um þessar mundir. Spurning er hvort ekki
megi komast upp úr þessu fari? Framsetningarmáti
og röksemdafærsla píetískrar hefðar dugir að
minnsta kosti ekki í guðfræðilegri umræðu. Hún er
hreint út sagt orðin frasakennd og þreytandi. Því eins
og þýski heimspekingurinn Robert Spaemann segir:
„Boðskapur Nýja testamentisins, um að Guð sé kær-
leikur, missir marks, ef hann er svo oft endurtekinn,
að maður gleymir því um hvern þetta er sagt.“7
 1 Davíð Þór Jónsson, „Veldi tilfinninganna“,Fréttablaðið
16.09.2007
2 Loftur Guttormsson, Kristni á Íslandi. III. Bindi,Reykjavík 2000,
11, 175–183, 331–339.
3 Johannes Wallmann, „Pietismus“,í RGG 4. útg 6. bindi Tübingen
2003, 1342.
4 Martin Schmidt, „Pietismus“, RGG, 3. útg., Tübingen 1986, 370–
375.
5 Johannes Wallmann, Der Pietismus, Göttingen 1990, 93–95.
6 Hans Martin Müller, Homiletik, Berlín 1996, 84.
7 Robert Spaemann, Das unsterbliche Grücht – Die Frage nach Gott
und die Täuschung der Moderne, Stuttgart 2007, 22.
» Áherslan er á líf í stað storknaðra eða dauðra
kenninga, samfélag í stað staðnaðra stofnana, til-
finningar í stað kaldrar skynsemi o.s.frv. Þessi til-
finningaþáttur mótar mjög umræðu um trú og kirkju
hér á landi um þessar mundir. Spurning er hvort ekki
megi komast upp úr þessu fari?
Höfundur er tvöfaldur doktor í guðfræði. Hann er
hérðasprestur og stundakennari við guðfræðideild HÍ.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2008 13
Fjölmargar lausnir bárust á verðlaunagátunum sem birtust í Lesbók-inni 22. des. sl. Þeir sem fá verðlaunin fyrir að leysa krossgátunaeru: 25 þúsund krónur fær Lárus Jóhannsson, Frostafold 38, 112
Reykjavík og 20 þúsund krónur fá Herdís Jónsdóttir, Eyrarflöt 3, 300
Akranes og Sigurjón Guðmundsson (og Ása), Seljalandsvegi 77, 400 Ísa-
fjörður.
Verðlaunahafar í myndagátunni eru Ragnheiður Halldórsdóttir, Loka-
stíg 11, 101 Reykjavík, sem fær 25 þúsund krónur, Guðbjörg Sigfúsdóttir,
Ögurási 3, 210 Garðabær, og Valborg Þorleifsdóttir, Sunnubraut 44, 200
Kópavogur sem fá 20 þúsund krónur.
Lausn myndagátunnar var þessi: Hafið er mikið kapphlaup um norð-
urskautið. Ísinn þar freistar ekki heldur ásælast löndin afar dýrmætar auð-
lindir undir hafsbotni eins og til dæmis olíu, gas og málma.
Lesbókin þakkar lesendum sínum þátttökuna en réttar lausnir fylgja hér
með.
Verðlaunagátur