Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2008, Blaðsíða 11

Kraftbirtingarhljómur
hljóðbókarinnar
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Eins konar bylting í bókmenntaneyslu hef-ur átt sér stað og stundum finnst mér aðég hafi aðeins orðið var við hana þegarhún var orðin að veruleika, búin að festa
sig í sessi, að ég hafi verið með þeim síðustu til að
vera með á nótunum. Það væri svo sem ekki í fyrsta
skipti, en hér á ég við hinn afskaplega heppilega og
stórsögulega samslátt hljóðbókarinnar og ipodds-
ins (eða spilastokksins). Samfundur þessara
tveggja fyrirbæra er sannkallaður kraftbirting-
arhljómur nýrra tíma í lífi bókaunnenda, ný aðferð
til að njóta bóka hefur breitt úr sér í meginstraumi
almennrar bókaneyslu þar sem áður afmörkuð ver-
öld upplesinna bóka hefur öðlast nýjan og mun
stærri áheyrendahóp, í raun hefur hljóðbókin í
þessum nýju umbúðum breiðst út eins og sinueld-
ur.
Hljóðbækur eru að sjálfsögðu ekki nýjar af nál-
inni. Langt er síðan tekið var að lesa bækur inn á
snældur, ekki aðeins til sölu á markaði heldur líka
sem þjónusta fyrir sjónskerta, en hér er svo vit-
anlega einnig um tengingu við útvarp að ræða, og
langa hefð lesinna sagna í útvarpi. Og ef litið er enn
lengra um öxl má reyndar sjá glitta í forna hefð
„ófjölmiðlaðra“ upplestra og munnlegrar miðlunar
en þar erum við komin á eilítið aðrar slóðir. Hér eru
tæknivísindi og nútímalegur lífsstíll til umfjöllunar.
En hljóðbókin sem slík nýtur þó nokkurrar sér-
stöðu og ekki er svo ýkja langt síðan það að gefa út
bók upplesna samhliða því að gefa hana út á prenti
var nokkur nýlunda. Ætli við séum ekki að tala um
svona 15 til 20 ára gamla hefð erlendis sem hefur
síðan sótt í sig veðrið svo um munar á undanförnum
tíu árum. Í dag er svo staðan orðin sú að umtals-
verður hluti þeirra bóka sem gefnar eru út fyrir
almennan markað af stórum útgáfum í ensku-
mælandi löndum birtast sem hljóðbækur. Þar var
jafnan um að ræða útgáfu á snældum og geisla-
diskum, sem er reyndar ennþá helsta formið,
einkum diskar. Og um þetta er ekkert neikvætt að
segja – en maður þarf eiginlega að hafa upplifað
það að þvælast um með 20 diska safn af bók á borð
við Brideshead Revisited (í frábærri túlkun
Jeremy Irons) til að skynja takmarkanir þessarar
miðlunaraðferðar. Auk hins ofvaxna diskaspilara
þurfti að burðast um með litla diskatösku og fátt
mátti út af bregða án þess að einhvers konar
ruglingur ætti sér stað, nú eða mann vantaði
einmitt næsta disk þegar einn kláraðist!
Hér var því um að ræða listform – hin upplesna
bók – sem enn hafði ekki fundið sér sína eiginlegu
og eðlislægu miðlunartækni.
Spilastokkurinn var hins vegar tæknin sem þessi
tjáningarleið hafði beðið eftir. Í stað diskatösk-
unnar ertu núna með örlítið tæki á stærð við eld-
spýtustokk í vasanum, og í stokknum rúmast fjöl-
margt, ekki bara eitt tiltekið verk, heldur fjöldinn
allur af upplesnum bókum, allar þjappaðar í eitt
eða tvö skjöl og með innbyggðu bókamerki.
Og með spilastokkinn og bókaúrvalið í fartesk-
inu, ja, þar með taka flugferðir, lestaferðir, göngu-
ferðir með hundinn og líkamsræktin töluverðum
breytingum. Og sama verður reyndar að segja um
bókmenntaverkin sem hlustað er á. Bókin sem
streymir inn í vitundina þegar umheimurinn á líka
ríkan þátt í þér, meðan augun hvarfla yfir borg-
arumhverfið, hún verður öðruvísi en verkið sem
lesið er í einrúmi, þegar bókin sem prentaður og
áþreifanlegur hlutur á hug þinn allan og býður
hvorki upp á gláp né ráp. Að hlusta á Dickens með-
an þú ert staddur í neðanjarðarlestinni í London og
horfir á mannlífið streyma hjá er dálítið annar Dic-
kens en sá sem þú kynntist í einkarýminu heima,
þarna mætast ólíkar aldir og ólíkar borgir í vitund-
inni, tímaskynjunin víkkar og breytist og bókin
gerir það líka. Og svo bætist við sú unun sem fylgir
því að heyra fallegan texta lesinn af hæfileikafólki í
raddtjáningu, það væri eiginlega klisja að segja að
textinn lifni við en á vissan hátt tekur hann um-
skiptum, verður annar og skapar ný hugrenn-
ingatengsl.
ERINDI » Og með spilastokkinn og
bókaúrvalið í farteskinu, ja,
þar með taka flugferðir, lesta-
ferðir, gönguferðir með hundinn
og líkamsræktin töluverðum
breytingum. Og sama verður
reyndar að segja um bókmennta-
verkin sem hlustað er á.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2008 11
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Ný skáldsaga eftir Hari Kunzruer komin út og heitir My Re-
volutions (2008). Hún segir frá
manni sem hafði verið róttækur á
sjöunda áratugnum en hefur nú orð-
ið að ógnarverka-
manni sem lætur
lítið fyrir sér fara,
býr með fjöl-
skyldu sinni, sem
þekkir ekki fortíð
hans, undir nýju
nafni en þegar
sagan hefst sækir
fortíðin æ meir á
hann.
hari Kunzru
vakti mikla athygli fyrir fyrstu
skáldsögu sína, The Impressionist,
en þessi þykir sýna sterkari tök á
skáldsagnaforminu.
  
Í bókinni The Telephone Gambit segir Seth Shulman söguna á
bak við það hvernig síminn varð til.
Almennt er talið að Alexander Gra-
ham Bell hafi fundið upp símann, en
í bók sinni færir Shulman sannfær-
andi rök fyrir því að málum hafi ver-
ið hagrætt Bell í vil. Annar uppfinn-
ingamaður, Elisha Gray, sótti
nefnilega um einkaleyfi á svipuðum
búnaði sama dag og Bell. Og Shulm-
an spyr hvort það sé hugsanlegt að
Bell hafi stolið rannsóknarnið-
urstöðum af Gray. Málaferli munu
hafa sprottið af kapphlaupinu um að
verða fyrstur til þess að skrá einka-
leyfi á þessum tímamótabúnaði og
Shulman spinnur sögu sem gagn-
rýnendur segja jafnast á við bestu
krimma.
  
The Bush Tragedy nefnist ný bókum forseta Bandaríkjanna,
George W. Bush,
eftir Jacob Weis-
berg. Í bókinni
rekur Weisberg
ævisögu Bush,
togstreitu við föð-
urinn og fyrrver-
andi forseta,
óhagstæðan sam-
anburðinn við
ímynd hans og
bróðurinn Jeb
sem foreldrarnir töldu alltaf sterkari
á svellinu og líklegri til stórræða.
Meginefni bókarinnar er þó fall
George W. sem Weisberg rekur til
ráðgjafa og aðstoðarmanna forset-
ans í Hvíta húsinu, Karl Rove sem
afvegaleiddi Bush í von um að geta
sett mark sitt á söguna, Dick Chea-
ney sem lagði ofurkapp á að viðhalda
valdi forsetans og verja landið eftir
11. september og gekk fyrir vikið
fram af restinni af heiminum og loks
Donald Rumsfeld og Condoleezza
Rice sem hafa kynnt undir fráleitri
utanríkisstefnu Bush.
  
Nýjasta skáldsaga Stephen King,Duma Key, kom út 22. janúar.
Bókin fjallar um Edgar Freemantle
sem er að jafna sig á slysi þar sem
hann missti hand-
legg og minni að
hluta. Slysið batt
líka enda á hjóna-
band Freem-
antles og gerir
hann örvænting-
arfullan og reið-
an. Hann óskar
þess heitast að
hann hefði ekki
lifað slysið af. Sál-
fræðingurinn hans ráðleggur honum
að fara burt og teikna sem hafði ver-
ið áhugamál Freemantles. Hann fer
til Duma Key sem er fallegur og
gamaldags bær á strönd Flórída.
Hann byrjar að teikna og heimsókn
dóttur hans léttir honum lund. Hann
finnur sálufélaga í manni sem býr í
bænum og kynnist svo konu, El-
ísabetu, sem á djúpar rætur í Duma
Key. Freemantle málar og málar,
myndir hans eru fullar af sterkum
tilfinningum og töfrum sem hann
ræður stundum lítið við. Þegar
draugar úr fortíð Elísabetar taka að
birtast er stutt í að sjóði upp úr.
BÆKUR
Hari Kunzru
Stephen King
George W. Bush
Eftir Ásgeir H Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
H
vernig er krummaskuð á
frönsku? Bubbi söng „Aldrei fór
ég suður“ og þetta suður er ekki
bara Reykjavík heldur allar
borgir veraldar, önnur lönd hafa
líka átt sína landflutninga á möl
úr sveit og svipuð átök eru ávallt til staðar, átök
fortíðar og nútíma, sveitar og borgar, þeirra sem
urðu eftir og þeirra sem fóru.
Hvert land á þó sín sérkenni í þessum efnum og
í Kanada var staðan sú um tíma að hinir ensku-
mælandi bjuggu að mestu í borgum á meðan
frönskumælandi minnihlutinn bjó upp til sveita.
En bardaginn á milli sveitar og borgar átti sér
ekki síst stað í bókmenntunum. Louis Hémon
skrifaði í upphafi tuttugustu aldar skáldsöguna
Dóttir landnemans (Maria Chapdelaine) – sem
Karl Ísfeld íslenskaði síðar – þar sem ættjarð-
arástin var heilög skylda eins og þessar línur bera
með sér:
„Við verðum að lifa í þessu landi, þar sem for-
feður okkar ólu aldur sinn, og lifa sams konar lífi
og þeir lifðu, til að hlýða þeim óskráðu lögum, sem
voru rist í hjörtu þeirra, hafa flutzt í hjörtu okkar
og við munum arfleiða óteljandi afkomendur að. Í
Kanada má ekkert deyja og ekkert breytast …“
En vitaskuld breyttist allt, rigningin skolaði
fortíðinni í burtu og undir lok sömu aldar skrifar
Lise Trembley sína fyrstu skáldsögu, Rigning-
arveturinn (L’hiver de pluie) og lýsir þessu sama
landi svo:
„Smábæirnir eru helvíti á jörð því að þar neyð-
ist maður til að vera í sama hlutverkinu til eilífð-
arnóns, án afláts.“
Louis og Lisa eru þó í raun að segja það sama –
sveitin er staðurinn þar sem ekkert breytist, þau
eru bara afar mishrifin af breytingarleysinu.
Fangelsi sumra er draumsýn annarra – eða breyt-
ast hugsanlega allar útópíur í fangelsi áður en yfir
lýkur?
Sveitaskáld á byggðastyrk
Þessi dæmi eru alls ekki einstök, grænar grundir
feðranna voru lengi lofsungnar í bókmenntum,
þar til bæði borgarbúar, langþreyttir á sveitaróm-
antíkinni, og þeir íbúar sveitanna sem ekki könn-
uðust við þessa útópíu fóru að skrifa sínar eigin
bókmenntir – og náðu fljótlega yfirhöndinni.
Hegravarpið er smásagnasafn eftir áðurnefnda
Lisu Trembley sem gerist allt í sama smábænum.
Sömu persónur koma við sögu í mörgum sagn-
anna fimm en það sem tengir þær er þessi deyj-
andi bær. Hegravarpið sem hún skýrir safnið eftir
er kynnt til sögunnar með þessum orðum: „Þang-
að fórum við aldrei því lyktin var svo vond. Við
kölluðum það alltaf draugamýrina. Þetta er nú
líka mjög sérkennilegur staður …“ – en það sem
sögumaður veit ekki er að hann er þá þegar í
Hegravarpinu miðju og ekkert síður til sýnis fyrir
ferðamenn sumarsins en aðrir sérkennilegir fugl-
ar héraðsins.
Einn þessara skrítnu fugla virðist raunar skop-
stæling á sveitaskáldum fortíðar, eða kannski öllu
heldur fúskurunum sem reyndu að feta í fótspor
þeirra og reyna að enduryrkja deyjandi bók-
menntagrein. „Raynald var ímynd hins ógeðfelld-
asta í fari sveitaskáldsins. […] Hann var dæmi um
það versta í stefnu ríkisins í menningarmálum.
Hann fékk endalausa styrki til að skrifa það sem
ég kallaði Sögurnar úr sveitinni: þjóðsagnakver,
yfirleitt illa skrifuð, þar sem hann þóttist varð-
veita minningu gamallar þjóðar. Hann var afleitur
rithöfundur en hann hafði verið snöggur að læra á
kerfið. Hann varð fljótt sérfræðingur í að beita
fyrir sig stofnanafrösum í öllu sem viðkom menn-
ingarmálum, þó einkum héraðsbundinni menning-
arstarfsemi. Öll gagnrýni á hann hafði verið af-
greidd sem stórborgarsnobb sem, eins og allir
vita, felst í að lítilsvirða allt sem gerist á lands-
byggðinni.“
Að snúa aftur í heiðardalinn
Í Hegravarpinu er Montréal borgin sem virðist tæla
alla á endanum. En á meðan sögumaður fyrstu
tveggja sagnanna er íbúi þorpsins þá eru seinni sög-
urnar þrjár sögur þeirra sem snúa aftur úr borginni
til sveitarinnar, hvort sem er til frambúðar eða sum-
arlangt. Og þeirra saga er í raun enn sorglegri en
hinna sem aldrei fóru, því þótt ættjarðarskáldin haldi
öðru fram voru ástæðurnar fyrir að fara ekki sjaldn-
ast rómantískar. Hins vegar virðast þeir sem koma
aftur margir innst inni trúa orðum Hémons um að í
sveitinni breytist ekkert – en þetta er ekki lengur
þeirra sveit, hversu mjög sem þeir þrá að end-
urheimta græna velli bernskunnar þá blasir við þeim
gjörólík lífsreynsla sveitunganna – og líkast til líka
ástæðurnar fyrir því að þeir fóru til að byrja með.
Sveitamennirnir sem aldrei yfirgáfu sveitina eru
flestir frekar einfaldir en við fáum aldrei að vita al-
mennilega hvort heimaöldu börnin eru heimsk, þau
virðast fyrst og fremst frústreruð. Þessi sveit er
búin að gleyma æskunni og sögur Tremblay fjalla
lítið um unga fólkið sem er iðulega í auka-
hlutkverki, aðalpersónurnar virðast flestar álíka
nálægt dauðanum og sveitin sjálf.
Þessar sögur Trembley draga upp skarpa mynd
af sveitinni en hún er þó ögn eintóna. Smábærinn,
sveitin, er hvorki það himnaríki sem Hémon reyndi
að gera úr henni né það helvíti brostinna sálna og
smásálna sem Trembley dregur upp mynd af.
Rómantíkin og svartagallsrausið hefur hvort
tveggja átt sinn tíma, nú er kominn tími fyrir róm-
antískan bölmóð.
Aldrei fóru þau suður
Fransk-kanadíska rithöfundinum Lise Trembley
er sveitin hugleikin. Í smásagnasafninu Hegra-
varpinu lýsir hún lífinu í deyjandi smábæ í ná-
grenni Montréal þar sem íbúarnir virðast margir
vera að deyja með bænum. Safnið kom nýlega út
í íslenskri þýðingu Ásdísar R. Magnúsdóttur,
Davíðs Steins Davíðssonar og Lindu Rósar Arn-
ardóttur.
Morgunblaðið/
Borgin í suðri Montréal er sunnan við smábæin nafnlausa í Hegravarpinu. Hún er næstfjölmennasta
frönskumælandi borg veraldar á eftir París.