Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.2008, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 2008 15
Eftir Slavoj Žižek
Í
síðustu viku [þ.e. vikunni fyrir jól]
bundu leiðtogar Evrópusambands-
ins enda á deilur sem staðið höfðu í
heilan áratug og skrifuðu undir
Lissabon-sáttmálann sem leggur
drög að gagngerum endurbótum á
samtökunum; þar á meðal er stofnun embættis
forseta Evrópusambandsins sem á að vera
fulltrúi þess á alþjóðlegum vettvangi til fram-
búðar. Á meðan athöfnin fór fram í hinu mik-
ilfenglega Jerónimos-klaustri í Lissabon mátti
í bakgrunninum heyra kór syngja „Óðinn til
gleðinnar“ eftir Beethoven. Þó að það kunni að
virðast meinlaust að velja fjórða kafla Níundu
sinfóníu Beethovens, sem var frumflutt 1824,
sem opinberan sameiningarsöng Evrópusam-
bandsins (en sú ákvörðun var tekin 1972) segir
það í rauninni meira en ætla mætti um erfiða
stöðu Evrópu um þessar mundir.
„Óðurinn til gleðinnar“ er annað og meira en
heimsfrægt klassískt tónverk sem orðið hefur
að einhvers konar klisju yfir jólahátíðina (það
sætir sérstakri furðu að í Japan hefur verkið
öðlast stöðu einhvers konar költ-fyrirbæris). Í
meira en heila öld hefur það líka gegnt hlut-
verki þess sem bókmenntafræðingar kalla
„tóma táknmynd“ – tákn sem getur staðið fyr-
ir hvað sem er.
Í Frakklandi snemma á tuttugustu öld lýsti
nóbelsverðlaunahafinn Romain Rolland því yf-
ir að verkið væri stórkostlegur húmanískur óð-
ur til bræðralags allra manna, og byrjað var að
kalla það „Marseillaise mannkynsins“. Árið
1938 var verkið hápunktur Reichsmusiktage,
tónlistarhátíðar nasista, og síðar var það notað
við afmælishald Hitlers. Þegar menning-
arbyltingin í Kína stóð sem hæst og andrúms-
loftið einkenndist af takmarkalausri tor-
tryggni gagnvart evrópskri klassík tóku ýmsir
tónverkið upp á sína arma og héldu því á loft
sem tákni um framsækna stéttabaráttu.
Á 6. og 7. áratugnum, þegar íþróttamenn frá
Vestur- og Austur-Þýskalandi voru neyddir til
að senda sameiginlegt lið til keppni á Ólympíu-
leikunum, voru hendingar úr „Óðnum til gleð-
innar“ leiknar í stað þjóðsöngs þegar þýskir
íþróttamenn veittu gullverðlaunum viðtöku.
Óðurinn gegndi líka hlutverki þjóðsöngs í
Ródesíu á valdatíma einræðisstjórnar Ians
Smiths, sem hélt fram yfirburðum hins hvíta
kynstofns. Sjá má fyrir sér flutning verksins
þar sem allir svarnir óvinir fyrr og síðar – Hit-
ler og Stalín, Saddam Hussein og George Bush
– grafa stríðsöxina og taka höndum saman á
töfrum slungnu augnabliki upphafins tónlist-
arlegs bræðralags.
Á hinn bóginn býr undarlegt ójafnvægi í
tónverkinu. Í miðju kaflans, eftir að við heyr-
um meginlaglínuna (stefið um „gleðina“) í
þremur hljómsveitar- og söngtilbrigðum, ger-
ist eitthvað óvænt sem hefur valdið gagnrýn-
endum hugarangri í 180 ár: í 331. takti kveður
við algerlega nýjan tón, og í stað hátíðlegs
sálmayfirbragðs lofsöngsins er sama stefið um
„gleðina“ endurtekið í stíl marcia turca (tyrk-
nesks mars), sem er yfirlætislegur stíll, feng-
inn að láni úr hertónlist fyrir blásturshljóðfæri
og slagverk sem evrópskir herir tóku upp á 18.
öld eftir hermönnum Tyrkjasoldáns.
Stemningin verður að karnivalískri skrúð-
göngu, viðburði fullum af háði – gagnrýnendur
hafa jafnvel líkt hljóðunum í fagottunum og
bassatrommunni sem fylgja upphafi marcia
turca við uppskafningshátt. Að mati gagnrýn-
endanna fer allt úrskeiðis eftir þennan vendi-
punkt, hin einfalda og hátíðlega reisn fyrsta
hlutans í kaflanum náist aldrei aftur.
En ef þessir gagnrýnendur hafa aðeins rétt
fyrir sér að hluta til – hvað ef málum er ekki
þannig háttað að hlutirnir byrji að fara úr-
skeiðis þegar marcia turca hefst? Hvað ef þeir
fara úrskeiðis strax í upphafi? Kannski ætti
maður að viðurkenna að einhver bragðdauf
uppgerð er fólgin í sjálfum „Óðnum til gleðinn-
ar“, þannig að óreiðan sem kemur til sögunnar
eftir 331. takt er einhvers konar „endurkoma
hins bælda“, sjúkdómseinkenni sem var á villi-
götum allt frá byrjun.
Ef það er tilfellið, þá ættum við að breyta
sjónarhorninu og líta á marsinn sem aft-
urhvarfið til hins venjulega sem gerir lítið úr
hinni fáránlegu sjálfumgleði þess sem á undan
fer – þetta er augnablikið þar sem tónlistin
kippir okkur aftur niður á jörðina, rétt eins og
hún vilji segja: „Viljið þið fagna bræðralagi
manna? Hérna hafið þið það, mannkynið eins
og það er í reynd …“
Gildir ekki hið sama um Evrópu í dag? Ann-
að erindið í kvæði Friedrichs Schillers sem
Beethoven samdi tónverk sitt við, og kemur í
kjölfarið á viðlagi sem býður „milljónum“
heimsins að umfaðmast í trú og kærleika, end-
ar á ógnvænlegum hendingum: „hinn, sem
enga á, skal kveðja/ angurs tárum þetta borð!“
Með þetta í huga er erfitt að láta sér sjást yfir
nýlega þverstæðu marcia turca: á meðan Evr-
ópa hnýtir síðustu lausu endana hvað varðar
samstöðu innan álfunnar í Lissabon standa
Tyrkir, þvert á vonir sínar og væntingar, utan
hins kærleiksríka bræðralags.
Um leið og við heyrum „Óðinn til gleðinnar“
leikinn síendurtekið á næstu dögum væri við
hæfi að minnast þess sem kemur á eftir þess-
ari sigri hrósandi melódíu. Áður en við göng-
um þeirri notalegu tilfinningu á vald að við
séum öll ein stór fjölskylda held ég að sam-
borgarar mínir í Evrópu ættu að leiða hugann
að öllum þeim sem geta ekki glaðst með okkur,
öllum þeim sem neyðast til að „kveðja angurs
tárum þetta borð“. Það er ef til vill eina leiðin
til þess að binda enda á óeirðirnar og bílabrun-
ana og aðrar birtingarmyndir tyrkneska mars-
ins sem blasa við í okkar eigin borgum.
Steinar Örn Atlason þýddi.
 Við beinar tilvitnanir í kvæði Friedrichs Schillers um
„Óðinn til gleðinnar“ er stuðst við þýðingu Matthíasar
Jochumssonar.
„Óðurinn til gleðinnar“ –
og eftir kemur óreiða og örvænting
Reuters
Ein stór fjölskylda? Eina leiðin til þess að binda enda á óeirðirnar og bílabrunana og aðrar
birtingarmyndir tyrkneska marsins sem blasa við í okkar eigin borgum er að leiða hugann að
þeim sem ekki sitja við sama borð og við, segir Žižek.
Slóvenski heimspekingurinn Slavoj Žižek
heldur opinn fyrirlestur kl. 13:30 í dag á Há-
skólatorgi Háskóla Íslands. Þessa grein birti
hann í The New York Times 24. desember
síðastliðinn og er hér birt með góðfúslegu
leyfi höfundar.
Sigþrúður Tjáningin Rödd Mugison er engu lík – klárlega besta mótvægið við dimmum vetr-
armorgnum, segir Sigþrúður sem hlustar á Mugiboogie í strætó á leið til vinnu á morgnana.
Hlustarinn
Ég varð svo forfrömuð um jólin að eignastmp3-spilara og fyrsta platan sem ég hlóð
inn á hann var nýjasta afurð Vestfirðingsins
Mugisons: Mugiboogie. Og jafnvel þótt
morgnarnir hafi verið votir og vindasamir
þessar fyrstu vikur ársins er ekki hægt annað
en brosa út í annað á leiðinni í strætó þegar
fyrsta lagið fer af stað – fyrst með taktföstum
trommum og brassi og síðan kröftugu öskri
söngvarans. Hann syngur um ástina – eða
kannski girndina – honum líður eins og ávexti
á tré þeirrar sem hann syngur til svo það er
kannski engin furða að hann öskri. Hann er
með fjölda manns með sér og krafturinn eftir
því – næsta lag flytur hann einn með gítar. Þar
með held ég að ég sé búin að nefna flest sem
skapar galdurinn við þessa plötu – lögin eru
ótrúlega fjölbreytt, það er kraftur í þeim, þau
hafa sögu að segja í myndrænum og oft frum-
legum textum og tjáningin í rödd Mugisons er
engu lík – klárlega besta mótvægið við dimm-
um vetrarmorgnum. En hvenær skyldi Mug-
ison taka upp á því að syngja á íslensku?
Sigþrúður Gunnarsdóttir, bókmenntafræðingur.
Lesarinn
Ég las bókina Til fundar við skáldið efti rÓlaf Ragnarsson um jólin og hafði mjög
gaman af. Ég hef ekki lesið mikinn Laxnes í
gegnum tíðina, nokkrar bækur, en þarna
kynntist ég í einni bók ýmsu hnýsilegu frá öll-
um ferli skáldsins. Mér finnst höfundur flétta
vel saman upprifjunum skáldsins, tilvitnunum í
hin ýmsu rit, bækur og viðburði auk þess sem
bókin er saga af vináttu og samstarfi útgefenda
og listamanns. Maður fær líka innsýn í síðustu
æviár Laxness og allar kringumstæður. Auk
þess er nálgunin persónuleg og hlýleg.
Mér fannst gaman að lesa hvað Laxness segir
sjálfur um eigin vinnubrögð; erfiðar glímur, ei-
lífar endurritanir og síðan lagfæringar og
breytingar á ljóðum og textum, jafnvel eftir að
þau voru birt, sem sýnir að listaverkin spretta
ekki fullsköpuð úr huga listamannanna; ekki
einu sinni Nóbelskálda.
Ég er hrifinn af ævisögum, og núna er ég með í
lestri ævisögu sómölsku stjórnmálakonunnar
Aayan Hirsi Ali, sem mér finnst mjög áhuga-
verð. Ali er jafnaldri minn og þessvegna kemst
maður ekki hjá því að bera saman aðstæður
hennar í hinum ýmsu löndum, Sómalíu, Sádi
Arabíu, Kenýa, ofl. við manns eigin aðstæður
hér í örygginu uppi á Íslandi. Hún hafði það oft
skítt og þurfti að takast á við nýjar og oft
harkalegar aðstæður í hverju landi á eftir öðru.
Ég fylgdist grannt með öllu sem var fjallað um
hana í haust þegar hún kom til Íslands og bíð
spenntur eftir því að klára bókina og lesa um
fullorðinsárin.
Þóroddur Bjarnason, myndlistamaður.
Árvakur/Árni Sæberg
Þóroddur „Listaverkin spretta ekki fullsköpuð úr huga listamannanna; ekki einu sinni Nób-
elskálda,“ segir Þóroddur eftir að hafa lesið viðtalsbók Ólafs Ragnarssonar við Laxness.