Náttúrufræðingurinn - 1938, Blaðsíða 24

150 NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
<iiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiHiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiimiiniiiiiiiii
Kenningar um Geysis-gosin.
Magister S. L. Tuxen, sem er okkur íslendingum að góðu kunn-
ur, meðal annars vegna þess að hann er aðal-ritstjóri hins mikla
verks: „Zoology of Iceland", hefir skrifað allmikla grein í „Natur-
ens Yerden“, undir nafninu: „Store Geysir paa Island samt om
Geysir-Theorier“. Vegna þess að í þessari ritgjörð eru dregnar
saman í eina heild ýmsar eldri og yngri kenningar um orsök gos-
anna, þykir mér rétt að birta hér stuttan útdrátt úr henni, og
þakka ég höfundinum, að hann hefir gefið mér heimild til þess,
og útvegað mér að láni þær myndir frá „Naturens Verden“, sem
hér eru sýndar.
Höfundurinn drepur fyrst á eldri heimildir um Geysis-gos og
telur Saxo (ca. 1200) hafa þekkt Geysi af afspurn, eftir lýsingum
hans að dæma. Nafnið Geysir kemur fyrst fram á sjónarsviðið
1647 í hinni latnesku íslandslýsingu Brynjólfs biskups Jónssonar,
en á prenti kveður höf. elztu heimildir um Geysi vera í danskri
landafræði frá 1743 og þá í ferðabók Eggerts Ólafssonar 1772.
Höfundurinn minnist nokkrum orðum á sögu Geysis frá því að
heimildir geta hans fyrst, og þangað til hann hættir að gjósa 1916,
og endurfæðingu hans eftir aðgerðir dr. Trausta Einarssonar 1935.
Loks er lýsing á staðháttum við Geysi, á honum sjálfum, sem og
gosunum. En allt þetta er Islendingum kunnugt, ýmist af eigin
sjón, eða þá af fjölmörgum greinum og tímaritum, að eigi er þörf
að gera því frekari skil hér. Á hinn bóginn kynni lesendum Nátt-
úrufræðingsins að þykja gaman að heyra um hugmyndir þær, sem
ýmsir hafa gert sér um orsakir gosanna og vil ég því drepa nokk-
uð nánar á það, sem magister Tuxen skrifar um þessa hlið máls-
ins.
1. Mackenzie-kenningin 1810. Lærdómsmaðurinn skozki, Sir
George Mackenzie, kom til Geysis 1810. Hann staðhæfir, að hvað-
an, sem hitinn komi, sé hann breytilegur, og gerir ráð fyrir að
fjöldi af neðanjarðar glufum standi í sambandi við gospípuna.
tít frá þessu skýrir hann gosið á þessa leið (sjá 1. mynd) : C er
glufa, sem er fyllt sjóðandi vatni og vatnsgufu, en þrýstingurinn
frá henni lyftir vatninu í gígnum upp af P. Ef hitinn hækkar nú
skyndilega, myndast meiri gufa. Vatnssúlan PQ hækkar þá ef til
vill svo mikið við þrýstinginn, að yfirborð vatnsins niðri í gjót-