Svart á hvítu - 01.01.1980, Qupperneq 32
Halldór Guðmundsson
Glíma Lofts við Gússa
Nútíminn í tveimur sögum Ólafs Jóhanns Sigurðssonar
I. Haustmorgunn
Ég vil fara heim, hvíslaöi gamla konan aftur og aftur, en síöan lagöist
hún á jöröina, hnipraöi sig saman og fór aö gráta. Hún grét lágt og
veiklulega og reyndi aö fela andlitiö í bláum, skjálfandi höndunum, en
sársaukinn í hreyfingum hennar fól í sér brot af ósigrum heillar kyn-
slóöar.
(Grátur á haustmorgnl / Teningar í tafll, s. 218)
Einvera á árbakka .. . gras og lyng . . silfurgrá öx snarrótarpuntsins
glitrandi af morgundögg.. . . kvöldský aö speglast í hyljum . . . niður
straumvatns í logni eöa andvara ... niður í flúöum og strengjum .. .
eilífur niöur. Þaö skein á mynd eftir nynd viö undirleik fljóta og vatna,
en jafnframt heyröi ég dapurlegar spurningar: Horfin friösaeld? Glötuö
veröld?
(Hreiöriö, s. 257)
Ég gat ekki staöiö lengur snöggklæddur úti á svölunum og velt þessu
fyrir mér sakir þess hve náttkulið var biturt. Einhvern veginn lagöist þaö
í mig um leiö og ég hallaöi aftur svalahuröinni, aö veturinn yröi haröur.
(Hreiörlö, s. 260)
Hjá flestum þjóðum sem lifað hafa iðnbyltingu hefur
hún orðið meginviðfang skálda hennar og hugsuða.
Fylgifiskar hennar og afkvæmi víkja seint úr huga þeirrar
kynslóðar sem man bæði ,,fyrir“ og ,,eftir“: Sú hugmynd
að hér hafi verið um siðferðilega hnignun, nánast
syndafall aö ræða átti sterkan hljómgrunn meðal þeirra
sem á einn eða annan hátt voru áhorfendur að hinni öru
þróun, sem víðast hvar hélst í hendur við kapítalíska
framleiðsluhætti og lýðræðishugsjónir. En samfara
þessari hugmynd var iðulega áleitin tilfinning um magn-
leysi, þróunin varð ekki stöðvuð. ,,Allt og sumt sem ég
hefi gert um nokkurt skeið, og mun gera framvegis, er að
hreinsa mig af því að eiga nokkurn þátt, virkan eða
óvirkan, í þessari miklu breytingu," sagði enski heim-
spekingurinn Edmund Burke í bréfi til vinar síns 1791
(Williams, s. 24).
Það mun ekki ofmælt að andsvör við iðnvæðingunni
og samfélagsþróun sem henni er tengd (úr sveit í borg,
samstarf við alþjóðlegan kapítalisma) hafi verið helsta
þema íslenskra skáldsagnahöfunda á þessari öld. Til-
vitnanir hér að ofan eru dæmi um þá strengi sem Ólafur
Jóhann Sigurðsson slær á í sínu heildarverki, sem nær
allt hverfist um sama ás. Rúmur aldarfjórðungur er milli
þessara tilvitnana(sé tekið mið af útgáfutíma þeirra bóka
sem þær birtast í) en yfir þeim er sami tregablær. Sú
fyrsta lýsir viðbrögðum gamallar sveitakonu sem er á leið
til borgarinnar að leita sér lækninga þegar henni verður
Ijóst að sú ferð er til einskis farin, henni verður ekki
hjálpað ,,fyrir sunnan". Hinar tvær eru vangaveltur
sögumanns í Hreiðrinu við bókarlok.
Þetta er meginstef Ólafs Jóhanns fram að þessu.
Heimur sveitarinnar, eldri kynslóðarinnar, lífsbaráttu í
skauti náttúrunnar er að hrynja. Sumarið er liðið, harður
vetur borgarlífsins, nútímamenningarinnar fer í hönd.
Auðvitað lítur Ólafur ekki á sveitalífið sem samfellda
sælu, bækur hans eru til vitnis um það; fremur sýnist mér
það vera viðhorf hans að þessi umskipti hafi verið alltof
snögg, fólk hafi „tapað áttum", og hætt sé við að með
sveitamenningunni fari líka fjölmörg siðferðileg verö-
mæti í súginn sem betur væru varðveitt. I þeirra staó
heldur ómenning innreið sína. Það er hlutverk bók-
menntanna að sporna viö þessari þróun: Vera meira en
„grátur við veginn" og annað en stælingar á erlendri
tísku. Bækur Ólafs eru skrifaðar að hausti og skulu búa
menn undir veturinn.
Viðhorf Ólafs til samfélagsþróunarinnar verður rætt
nánar í þessari grein, og þá sérstaklega með hliðsjón af
Bréfi séra Böðvars og Hreiðrinu. Mat Ólafs er könnunar
virði bæði vegna þess að hann er snjall rithöfundur og
talsmaður útbreiddra viðhorfa, auk þess sem saman-
burður á þessum bókum leiðir að mínum dómi í Ijós
athyglisverðan mun á listrænum vinnubrögðum, veitir
rúm ýmsum túlkunarmöguleikum og vangaveltum sem
ætlunin er að örva með þessari grein. Róttækir sósíal-
istar hafa að undanförnu í vaxandi mæli tekið að sinna
menningarbaráttu. Það hlýtur að vera liður í þeirri við-
leitni að taka framlag fyrri kynslóða til gagnrýninnar
athugunar.
Ýmsar ástæður eru til þess að Hreiðrið hefur oröið fyrir
valinu. Það er sú saga Ólafs Jóhanns sem kemst næst
því að fjalla um Reykjavík nútímans, og hún fjallar sér-
staklega um vanda bókmenntanna. Sagan virðist líka
niðurstaða langvarandi hugleiðinga um vanda menn-
ingarinnar, og útkomutími hennar vekur athygli þegar
litið er yfir höfundarferil Ólafs (sbr. lista yfir bækur hans í
tímaröð aftan við þessa grein). Löng þögn þessa annars
svo afkastamikla rithöfundar á tímabilinu 1956 — 1972
hlýtur að sæta tíðindum. Á þeim tíma, þegar lesendur
væntu framhalds Gangvirkisins (1955) sendir Ólafur frá
sér eina barnabók, Spóa (1962), og tvær stuttar sögur (í
Leynt og Ijóst 1965), önnur þeirra og sú viðameiri er
Bréf séra Böðvars. Bæði Ljósir dagar (1959) og Seint á
ferð (1972) eru söfn eldri smásagna. Framhald Gang-
virkisins birtist ekki fyrr en 22 árum síðar, Seiður og
hélog 1977. Það þarf því ekki B.A. próf í bókmennta-
fræðum (fremur en endranær) til að álykta að Hreiðrið sé
niðurstaða ákveðinnar kreppu í skáldsagnagerö Ólafs,
kreppu sem þarf ekki að koma á óvart í Ijósi samfélags-
og menningarþróunar á þessu tímabili.
Það ættu að nægja nokkur lykilorð til að minna á
megindrætti þeirrar þróunar. Öflug auðmagnsupp-
hleðsla í kjölfar hersetu og Marshall hjálpar, vaxandi
samstarf við alþjóðlegan kapítalisma sem á þessu tímabili
býr við nánast samfelldan hagvöxt og öra tækniþróun.
Andspænis þessu stendur sósíalísk hreyfing á íslandi,
30
SVART Á HVITU