Hugur - 01.06.2004, Blaðsíða 198

196
Guðfríður Lilja Grétarsdóttir
hvort sem þeir eru leiddir af skynsemi eða ástríðu, séu ófáanlegir til að breyta
sviksamlega eða lágkúrulega."59
I Ritgerð um stjórnmál leggur Spinoza fram nokkur áþreifanleg stofnana-
úrræði sem megi beita til að gera þetta að veruleika. Þar lýsir hann í löngu
máli ólíkum sérkennum mismunandi stjórnhátta, einræðis, höfðingjaveldis
og lýðræðis, og rissar vandlega upp hvernig hann telur að fullkomna megi
hvert stjórnarfyrirkomulag. Það nægir okkur að beina sjónum að tveimur
tilteknum þáttum í greinargerð Spinoza fyrir stofnununum: uppbyggilegri
áveitu ástríðna okkar annars vegar og möguleikanum á að herma eftir öðr-
um rökvísum hins vegar. Hér reiðir Spinoza sig meðal annars á möguleik-
ann á að nota mennskar hvatir sem alla jafna væru pólitísku samfélagi
háskalega andfélagslegar. Astríðum á borð við sókn í upphefð, metnað og
löngun í dýrð er beint í farveg sem skilar jákvæðum, rökvísum niðurstöðum.
Þetta skýrir að hluta hvers vegna Spinoza telur að höfðingjaveldi ætti að
heimila almúgamönnum að verða herforingjar: „af hvers konar hugrekki
munu þeir hermenn berjast sem eru rúnir allri von um dýrð og tignar-
auka?“60 Af sambærilegum ástæðum ættu ráðgjafar konungs, innan einræð-
isfyrirkomulags, aðeins að vera kosnir til nokkurra ára í senn. Ef þeir sætu
til lífstíðar myndi „meirihluti þegnanna varla eygja nokkra von um að
hlotnast þessi heiður.“61 Sú gerð stjórnmála sem Spinoza leggur til í þess-
um köflum og öðrum sambærilegum byggir að miklu leyti á mynd af mann-
kyni sem hann þróaði í Siðfræðinni. I raun setur hann þessa tengingu ber-
lega fram: „ekkert mun geta framkallað dyggðir meir en þessi almenna von
um æðsta heiður. Því að öll látum við helst stjórnast af metnaði, eins og við
sýndum fram á í Siðfræðinni."62
Spinoza virðist sækja innblástur til þessarar sýnar á ríkið í þá lýðveldishug-
mynd að alþjóðleg samkeppni og frjálsar borgir séu kraftmestar þar eð þegn-
ar þeirra einkennist af réttri áveitu ástríðnanna. Hann leggur ríka áherslu á
sambandið milli auðlegðar, öryggis og frelsis. Spinoza sýnir að í slíkum ríkj-
um finni auðugur lýður fúslega hvatningu til að verja eignir sínar fyrir hugs-
anlegum óvinum. Raunar er það svo að með áveitukerfi rétt skipaðra herja
hefur fólk ástundun þegnlegrar dyggðar þar sem það helgar sig vörnum hins
59 TP, s. 290.
60 TP, s. 349.
61 TP, s. 333. Vitaskuld þýðir þetta ekki að skírskotunin til ástar fólks á upphefð sé eina ástæða þess að
Spinoza geri kröfu um stutt kjörtímabil; eins og hann leggur áherslu á er víxlun líka nauðsynleg til að
berjast gegn spillingu og halda uppi jafnrétti - þessum viðhorfum deilir hann með fleiri höfundum
17. aldar.
62 TP, s. 331. Þó svo að ég beini athygli einkum að því hvernig Spinoza vonast til að beina sæmdardrif-
inu, er rétt að benda á að herkænska hans virðist vera almennari, að laga eigingjarna hvata að almenn-
ari gæðum.Til dæmisTP, s. 355: „Stjórnarfiilltrúar og aðrir ráðamenn ríkisins eiga ekki að þiggja laun
heldur þess háttar greiðslur að farnist stjórn þeirra illa verði þeir sjálfir fyrir miklu tjóni [...] [þar eð]
enginn maður [...] ver annars málstað, nema að svo miklu leyti sem það þjónar hans eigin hagsmun-
um, verður að skipa hlutum svo að ráðamennirnir [...] verji best eigin hagsmuni þá er þeim er mest
umhugað um hin almennu gæði.“ Þannig má til dæmis betur reiða sig á að þingmenn sækist eftir friði
ef laun þeirra eru tiltekið hlutfall af samanlögðu verðmæti viðskipta við útlönd (TP, s. 359). Spinoza
beitir sambærilegri herkænsku í umfjöllun um hvernig forðast skuli stríð meðal einvclda: ef íjöl-
skyldumeðlimum konungsráðgjafa er gert að berjast í stríðum (eins og öllum borgurum) þá eru þeir
ófusari að mæla með stríðsrekstri (TP, s. 331).