Fjölnir - 30.10.1997, Side 38

Fjölnir - 30.10.1997, Side 38
Hannes Slgurðsson Landnáma hín nýja Fj 1S •• T * olnir timarit handa islendingum hnust ‘97 Mynd 37 (að ofan) Mynd 38 (til hliðar; nærmynd af sama verki); JÓHANNES S. KJARVAL Skialdbreiður, 1957-62 og með staðfræðilegar upplýsingar að vopni um annaðhvort Myndfrá Þingvöllum eða Kvöldsól viS Vtfilsfell þykist áhorfándinn nokkuð viss um að hann sé að horfá á tiltekið landslag. En þegar hann ferir sig nær fer lögun grjótsins, mosans og hraunsins skyndilega að leysast upp í tilviljana- kenndar skellur og litastrokur sem vekja mjög sterk skynhrif, næstum ofskynjunaráhrif, en eru gjörsamlega óhludægar. Þetta tvíræða eðli verk- anna sést kannski best í Mosi viS Vífilsfell (1940, L.í.) [mynd 33 & 34], BláskógarheiSi (1953, L.R.) [mynd 35 & 36] og SkjaldbreiSur {1957, L.R.) [mynd 37 & 38]. Síðari verkin tvö (sérstak- lega SkjaldbreiSur) sýna að Kjarval sagði í raun aldrei skilið við þá tegund mynda sem hann hafði skapað með Ekspanótískri artifisjón. Einni spurningu er enn ósvarað. Af hverju tókst Kjarval en ekki Jóni að mála „grimmilegri“ hliðar íslensks landslags þannig að það hlyti við- urkenningu samtíðarmanna sinna? Ástæðurnar eru meðal annars þessar: Þar sem Jón var sonur auðugs kaupmanns, sem gat stutt hann fjárhags- lega án aðstoðar ungmennafélagshreyfingarinnar, fór hann ekki „viðurkenndar“ leiðir í því hvað og hvernig ætti að mála og var því frá upphafi álit- inn boðflenna sem braut í bága við óskráð lög hefðarinnar. Það skiptir líka máli að hann kom úr kaupmanna- en ekki bændafjölskyldu og að hann kaus einkum að nema í Frakklandi og hella sér út í framandi myndlistarstrauma. í öðru lagi var hann mjög hlynnmr markmiðum módern- ismans og erfitt að lesa út úr sterkri formhyggju mynda hans eitthvað allt annað en það sem þær virtust sýna, eins og reyndin var hjá Kjarval. Síðast en ekki síst höfðaði óhefðbundið efnisval hans og alvaran í myndsköpun hans ekki til áhorfenda snemma á 3. áratugnum sem vom orðnir vanir að hugsa um landslag í ídealistískum anda Þórarins, Ásgríms og þjóðskáldanna. Túlk- un Kjarvals á sama efniviði var hins vegar álitin einkennandi fýrir landið eða öllu heldur eitthvað dæmigert „kjarvalskt“. Andstætt því sem íslenskir listfiæðingar hafa haldið fram var hin úfna ásýnd landsins ekki einfáldlega snilldarleg og djörf upp- götvun listamannsins því að jarðvegurinn hafði verið rækilega undirbúinn á áratugnum á undan. Þegar stéttabarátta tók að láta á sér kræla í kjölfar fullveldisins fóm menntamenn að móta nýja ímynd af þjóðareinkennum fslendinga sem átti eftir að sveipa þjóðfélagsástandið í búnað bar- átm gegn dutdungafullum náttúruöflum; það varð að eins konar hörðu ári sem þjóðin átti að þrauka í gegnum á sama hátt og forfeðurnir höfðu gert gegnum aldirnar — án þess að mögla. Neikvæðar aukaverkanir hinna félagslegu átaka vom túlkaðar þannig að þær hefðu jákvætt and- legt gildi, ef þær vom ekki hreinlega þjóðinni til góðs, því að það var óblíðri íslenskri náttúm að þakka að tegundin var orðin jafhágæt og raun bar vitni. Horfið var frá blíðri og rómantískri mynd af landslaginu, en í stað þess lögð áhersla á hið „harða, kalda og sterka", svo nomð sé skilgrein- ing Jóns Leifs á hefðbundinni íslenskri tónlist. En það var ekki fýrr en afleiðingar kreppunnar fóm fýrir alvöru að ógna pólitískum stöðugleika að „leyfi“ fékkst til að beita þessum skilningi í myndlist. Húsameistari ríkisins, Guðjón Samúels- Són, sem hóf feril sinn hér heima með húsagerð- arlist í hreinum endurreisnarstíl, byrjaði snemma á 4. áratugnum að líkja eftir smðlabergi og sér þess stað á ffamhliðum Þjóðleikhússins (1928- 1932; 1944-1950), Háskóla íslands (1936- 1940) og Hallgrímskirkju (1945-) [MYND 39]. Ásgrímur, sem ætíð var næmur fýrir almennings- álitinu, er sennilega enn áreiðanlegri mælikvarði á þessar breytingar. Verk hans HafnarfiarSarvegur- inn (1931, LÁ..J.) [mynd 40] birtist eins og þmma úr heiðskím lofti, svo mjög hafði stíll hans og afstaða til landslagsins breyst. í stað sólríkrar víðmyndar sjáum við moldarveg sem liggur í hlykkjum gegnum ókennilegt sjónarsvið í rign- ingu sem hraunflákar beggja megin og drunga- legur, stálblár himinn gera enn eyðilegra. Þar sem menningardeilur 3. áratugarins höfðu varanleg áhrif á myndlist og bókmenntir í tvo áratugi er rétt að fjalla aðeins nánar um þessa umsköpun íslensks hugarfars enda tel ég að hún muni varpa ljósi á Kjarval og persónuleika hans Mynd 39: Guðjón Samúelsson Hallgrímskirkja, 1945 - sem talinn var jafhvel enn meira snilldarverk en sjálf málverkin. Áköf aðdáunin á hinum forna þjóðararfi fékk nýja fásíska vídd þegar stór hópur menntamanna, einkum prófessorar við háskól- ann, fór að kynna hugmyndina um „hreint kyn“ og tók sér purkunarlaust fýrir hendur að „sanna“ að forfeðurnir sem fýrst námu land á íslandi í valdatíð Haraldar hárfagra Noregskonungs (ca. 870-930) hefðu verið einstaklega göfugir og hreinir. Árið 1925 sendi Guðmundur Hannesson prófessor ffá sér bók sem hét Körpermasze und Körperproportioner der Islander; þýsk doktorsrit- gerð hans, sem byggð var á „rannsókn“ á líkams- hlutföllum og andlitsfalli íslendinga. Niðurstaða hans staðfesti vonir starfsbræðra hans um að „bláa“ blóðið hefði haldist tiltölulega óspjallað síðan fýrsm landnemarnir komu ffá Noregi og írlandi og hann hvatti fólk eindregið til að forð- ast blöndun við údendinga og aðra „aulabárða“ þar sem slíkt mundi óhjákvæmilega draga úr styrk og gáfirm kynþáttarins. Tveir helsm leið- togar þessa menntamannahóps, Sicurður Nórdal og Guðmundur Finnbogason, sem nefhdur var áður sem talsmaður Framsóknarflokksins, byggðu á þessum óvænm niðurstöðum og lýsm því yfir að óblíð náttúran sem íslendingar hefðu þurft að kljást við öldum saman væri meginástæðan fýrir yfirburðum kynþáttarins þar sem hann hefði þurft að sæta ströngu náttúmvali samkvæmt lög- málum hins félagslega Darwinisma. f augum þeirra höfðu bændur varðveitt og ræktað arfleifð íslendingasagnanna. Þar sem þeir hefðu afkastað svo miklu án nokkurrar skólagöngu lagði Sigurð- ur til að stjórnvöld mundu hvetja til meira sjálfs- náms í stað þess að eyða fjármunum til kennslu. Grein hans um bændur í Ausmr-Skaftafellssýslu í Vöku 1927, þar sem hann færir „rök“ að því að grimm náttúmöflin þar hafi gert þá þróttmeiri en aðra íbúa landsins, varpar ljósi á þessa nýju hug- myndafiæði. Hann segir þar að það sé að sjálf- sögðu ekkert rangt við það að ná valdi yfir nátt- úrunni ef það dragi úr hættum og striti fýrir daglegum nauðsynjum. En því aðeins að fólk haldi áfram að taka andlegum ffamförum og setji sér ný og æ erfiðari markmið og beiti sig aga. Þar sem lífsskilyrði séu nógu erfið og margbreytileg leiðbeini náttúran fólkinu og bjargi þeim ffá því aumlega hlutskipti að verða kjölmrakkar þægind- anna. Sú and-skynsemishyggja sem býr að baki viðhorfi Sigurðar skýrðist nokkm síðar í grein í Skími 1927 þar sem hann hélt því ffam að til væm þeir hlutir sem ekki væri hægt að mæla og þeir hlutir væm þeir mikilvægusm í veröldinni. Það er óþarfi að rekja fleiri dæmi af þessu tagi. Það sem skiptir máli er að þessar umræður gegn- sýrðu menningarandrúmsloff 3. áramgarins og fæddu af sér fjölda bóka á íslandi þar sem sveitin var borin saman við borgina sem lýst var sem Sódómu og Gómorru. í þessum bókmenntum

x

Fjölnir

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Fjölnir
https://timarit.is/publication/985

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.