Fjölnir - 30.10.1997, Qupperneq 60

Þorvaldur Cylfason Útþrá, menning og heimþrá
„ Tilforustustarfa
í sljómmálum okk-
ar íslendinga velj-
astyfirleitt menn,
sem hafa ekki aflaÖ
sér menntunar eða
starfsreynslu
erlendis. Þannig
hefur þetta yfirleitt
verið allan lýð-
veldistímann og
raunar lengur með
tiltölulega fáum og
óverulegum undan-
tekningum, ogþetta
virðist hafa ágerzt
þrátt fyrir siaukið
vœgi mikilla og
góðra tengsla við
umheiminn á
tœkniöld. “
• •• «• ■
íolnir
timarit handa
islendingum
hnust '97
Kaupmannahöfn á sinni tíð og hafði frá
upphafi svo mikil áhrif, að öll mynd-
list í landinu hefiir í raun og veru
tekið mið af honum æ síðan. Kjar-
val hefur hins vegar aldrei náð hylli
utan íslands og Danmerkur. Hann fór
ekki oft utan eftir fýrsm heimkomuna,
heldur festist hér heima og málaði eink-
um íslenzkt landslag. Samt var hann fjöl-
hæfur með afbrigðum. Hann hefði getað
orðið heimsmálari.
Líku máli gegnir um fræði og vísindi. Á þau
er í rauninni hægt að leggja
einn og aðeins einn mæli-
kvarða. Árangur í vísinda-
rannsóknum á okkar döginn
fer svo að segja eingöngu eftir
því gagni, sem þær gera á
heimsvísu. Allt annað er auka-
atriði. Hróður íslenzkra vís-
indamanna fer að langmesm
leyti eftir því, hversu verk
þeirra mælast fyrir meðal
annarra vísindamanna úti í
heimi, á hversu virðulegum
vettvangi þau birtast, hversu
oft er til þeirra vísað í verkum
annarra og þannig áffarn. Alþjóðleg viðhorf og
viðmiðanir em eða eiga a. m. k. að vera alls ráð-
andi í háskólum og rannsóknastofnunum, ein-
mitt vegna þess að heimsmarkaðurinn er harðasti
húsbóndinn. Góðir vísindamenn em keyptir stað
úr stað úti í heimi líkt og íþróttamenn. Við eig-
um nú marga afburðamenn í mörgum greinum
fræða og vísinda, menn, sem birta bækur sínar
hjá sumum beztu og virðulegusm forlögum heims
og greinar í sumum bezm tímaritunum og gista
bezm háskóla og rannsóknastofhanir á ferðum
sínum um heiminn. Yngri mennirnir feta og
ffamlengja slóð hinna eldri, sem vörðuðu veginn í
alþjóðarannsóknum og almannafræðslu fyrr á öld-
inni, manna eins og BjöRNS Sigurðssonar á Keld-
um og Sigurðar Nordal. Þannig á þetta að vera.
Og næstum allt þetta hefúr gerzt á einni öld,
þótt arfúrinn teygi sig lengra affur í tímann.
Án þessarar menningaruppsveiflu, sem ég hef
lýst, væri ísland trúlega ennþá hálfgerð eyðimörk,
og þeir, sem mestar töggur eru í, væru farnir eða
myndu flytja burt við fyrsm hentugleika. Menn-
ingarbyltingin á þessari öld á að minni hyggju
mestan þátt í því, að ungt fólk, sem á annarra
kosta völ, vill áffam eiga heima á íslandi. Án
hennar hefðum við misst miklu fleira af bezta
fólkinu burt, af því að launin eru svo ffámunalega
lág, ef forréttindastéttirnar og fáeinir aðrir hópar
eru undan skildir. Þó höfúm við misst mikið af
fólki. Nú býr tólffi hver íslendingur erlendis
(rösklega 22000 manns!) borið saman við um 1%
fyrir 30 árum. Það eru mikil umskipti.
Veltum þessu fyrir okkur eitt andartak. Hvað
værum við Islendingar margir, ef okkur hefði
fjölgað um þó ekki væri nema 0,5% á ári frá
landnámsöld í stað tæplega 0,2%, eins og raun
varð á? Þá værum við nú næstum 5 milljónir líkt
og Norðmenn, Danir, Finnar og írar. (Hér hef ég
framreiknað áætlaðan fólksfjölda á íslandi árið
1100, 50000 manns.) Þá væri öðruvísi umhorfs
nú á íslandi, því að fólksfæðin háir okkur enn
svo mjög, eins og hún hefúr alltaf gert.
Einar Benediktsson skrifáði prýðilega ritgerð
um þetta („Fólksekla á íslandi") í Dagskrá árið
1896. Þar segir hann m. a.: „Mesti og bezti auður
hvers lands er fólkið sjálff, sem lifir þar, hugsar og
starfar, og hver, sem stuðlar til þess, að fólk flytji
sig burt úr jafn lítt byggðu landi sem ísland er,
vinnur þjóðinni tjón, því meira sem honum
verður betur ágengt." Grein hans var skrifúð að
gefnu tilefni, því að sveitarstjórnir um allt land
höfðu keypt „vel vinnandi fólk hundruðum sam-
an til þess að fara til Vesturheims í því skyni að
létta aukaútsvörum af gjaldendum hreppanna“.
Og Einar bætir við: „... öllu skaðvænlegra
flónskubragði mun sjaldan hafa verið beitt í góðu
skyni. — Landið er svo að segja fólkslaust. ... Það
hefði verið skylda allra sveitastjórna að reyna að
koma í veg fyrir útflutningana með því að bæta
kjör ... í stað þess að verja stórfé til þess að kosta
unga og gamla burt úr landinu ...“
Nú má enginn skilja orð mín svo, að mennt-
un og reynsla frá údöndum sé upphaf og endir
alls lífs, sem lifandi sé á fslandi eða annars staðar,
því að svo er alls ekki. Gott mannlíf býr í góðu
og skemmtilegu fólki með gott hjartalag, hvar svo
sem það er eða hefúr verið. En þetta dregur með
engu móti úr nauðsyn hagkvæmrar verkaskipt-
ingar, sem sé þannig, að tóngáfáðir menn og ekki
lagleysingjar semji sönglögin handa þjóðinni og
syngi þau, góð skáld og ekki leirberar yrki kvæðin
og sögurnar, færir fræðimenn og vísindamenn og
ekki fúskarar stundi rannsóknirnar og þannig
áffam. Til þess að geta unnið þessi verk sóma-
samlega og ýmis önnur þurfá menn að hafa aflað
sér reynslu og þekkingar, sem smáþjóð veitist
jafnan auðveldast að sækja til annarra landa. Ná-
in tengsl við údönd á sem flestum sviðum em
bezta leiðin til að tryggja hagkvæma verkaskipt-
ingu heima fyrir. Slík tengsl standa yfirleitt í
beinu sambandi við umfang erlendra viðskipta.
Við íslendingar höfúm í sem fæstum orðum
sagt, sýnist mér, náð mestum árangri á þeim svið-
um, þar sem við höfúm haft nánust tengsl við
údönd. Þetta á einnig við um mörg önnur og
miklu fjölmennari lönd en ísland. Jón forseti var
sama sinnis. Hann segir á einum stað um áhrif
verzlunaróffelsis á þjóðina: „Þetta hnekkir ffam-
förum hennar á margan hátt og gerir hana ein-
þykka og hleypidómasama."
En þótt okkur hafi reitt býsna vel af í menn-
ingarefnum á öldinni, sem er að ljúka, verður hið
sama ekki sagt um atvinnumál og stjórnmál, því
að á þeim vettvangi hefúr margt því miður farið
úrskeiðis a. m. k. allar götur síðan 1930. Við ís-
lendingar höfúm að vísu eignazt tvo stórbrotna
stjórnmálamenn, Jón Sigurðsson og Hannes Haf-
stein. Beggja er t. d. getið og helztu baráttumála
þeirra í Encyclopœdia Brittannica. Báðir höfðu
stjórnmál reyndar að aukastarfi, því að annar var
fyrst og ffemst ffæðimaður og rithöfúndur og bjó
erlendis alla tíð frá tvítugu og hinn var skáld og
lifði og hrærðist í norrænum raunsæisbókmennt-
um. Auk sjálfstæðisbaráttunnar barðist Jón fyrir
óskoruðu viðskiptafrelsi á öllum sviðum og auk-
inni menntun, og Hannes barðist m. a. fyrir
jöfnun atkvæðisréttar auk bættrar menntunar.
Arftakar þessara ffumkvöðla á Alþingi hafa ekki
lagt næga rækt við helztu barátmmál þeirra.
Hálfrar aldar stöðnun erlendra viðskipta, hverf-
andi erlend fjárfesting, vanræksla menntamála og
misvægi atkvæðisréttar eru enn eftir öll þessi ár á
meðal mest aðkallandi úrlausnarefna á vettvangi
íslenzkra stjórnmála.
Mannval kann að valda nokkru um þe
vanrækslu. Til forustustarfa í stjórnmálum okkar
fslendinga veljast yfirleitt menn, sem hafa ekki
aflað sér menntunar eða starfsreynslu erlendis.
Þannig hefúr þetta yfirleitt verið allan lýðveldis-
tímann og raunar lengur með tiltölulega faum og
óverulegum undantekningum, og þetta virðist
hafa ágerzt þrátt fyrir síaukið vægi mikilla og
góðra tengsla við umheiminn á tækniöld. Þetta er
ekki sagt stjórnmálamönnum, lífs og liðnum, til
hnjóðs, enda er t. d. skólaganga innan lands eða
utan alls ekki einhlítur mælikvarði á nauðsynleg-
an eða æskilegan undirbúning undir stjórnmála-
forustu, ólíkt t. a. m. söng eða fræðastörfúm. Það
vantaði t. d. ekki, að Atli Dam lögmaður, einn
umsvifamesti arkítektinn að efnahagshruni Fær-
eyja, hefði sótt menntun og reynslu til údanda,
því að hann vann um tíma verkffæðistörf í
Arabalöndum, þaðan sem hann var kvaddur
heim til að keyra skútuna í kaf. Nei, þetta er sagt
til þess eins að reyna að bregða birtu á þá alvar-
legu staðreynd, að útflutningsverzlun okkar ís-
lendinga hefúr staðið í stað í hálfa öld og hamlað
heilbrigðri þróun efnahagslífsins. Menn, sem hafa
ekki verið langvistunt í útlöndum, eiga stundum
ekki auðvelt með að gera sér fúlla grein fyrir
nauðsyn erlendra viðsklpta, og skynja því ekki
nauðsyn þess að efla þau og opna hagkerfið með
öllum tiltækum ráðum. Þeim er hættara en öðr-
um við að óttast erlend áhrif og ánetjast ýmsum
innilokunarsjónarmiðum, jafnvel án rökræðna,
eins og t. d. því, að íslendingar geti ekki átt
heima með nágrönnum sínum í Evrópusam-
bandinu. Þeim hættir frekar en öðrum til að
hugsa sem svo, að heima sé bezt í gegnum þykkt
og þunnt, og taka gagnrýni sem fjandskap.
Við þetta bætist svo það, að of náin tengsl á
milli stjórnmála, peningamála og atvinnumála
hafa rutt einangrunar- og innilokunarsjónarmið-
um braut um allt efnahagslífið. Það er t. d. eftir-
tektarvert, að fyrinækin í landinu, stór og smá,
sem hafa augljósan hag af greiðari tengslum við
údönd, skuli ekki enn hafá látið Evrópumálin til
sín taka með afgerandi hætti. Um alla Evrópu eru
samtök atvinnulífsins eindregið fylgjandi aðild að
Evrópusambandinu og átm t. d. umtalsverðan
þátt í inngöngu Finnlands og Svíþjóðar í Sam-
bandið í hittiðfyrra ásamt verklýðshreyfingunni í
báðum löndum. Hér heima heyrist á hinn bóg-
inn hvorki hósti né stuna ffá helztu samtökum
atvinnulífsins og launþega. Þau hafa leyft útvegs-
mönnum að ráða ferðinni í Evrópumálum enn
sem komið er. Ef erlend viðskipti okkar væru
meiri, þá væru fleiri íslenzk fyrinæki í beinum
tengslum við údönd, og þá væri áhugi stjórnenda
þeirra og starfsmanna á aðild að Evrópusamband-
inu meiri, og það myndi greiða fyrir auknum
viðskiptum og örari hagvexti. Þennan vítahring
verður að rjúfá.
Og það er t. a. m. fyrst nú, eftir öll þessi ár, að
stjómmálamenn em farnir að ræða í alvöm þann
möguleika að bæta bankakerfið með því að fella
það loksins undir aga erlendrar samkeppni. Það
hefði verið hægt að spara fólkinu í landinu mikið
fé með því að einkavæða banka- og sjóðakerfið
fyrir löngu og með því að taka upp veiðigjald I
tæka tíð. Bankar og sjóðir hafa síðusm ár afskrifað
lánsfé, sem nemur næstum 1 milljón króna á
hverja fjögurra manna fjölskyldu í landinu skv.
upplýsingum Seðlabanka íslands. Ókeypis úthlut-
un veiðiheimilda hefúr þó gert ýmsum óarðbær-
um útvegsfyrirtækjum kleift að halda áffam rekstri
og standa í skilum við banka og sjóði — fyrirtækj-
um, sem hefðu að rétm lagi átt að leggja upp
laupana fyrir löngu til að létta þungu fargi af
almenningi, sem þarf að borga brúsann á endan-
um. Og nú flytja blöðin fféttir af því, að einn
bankinn a. m. k. hafi þar að auki bókfserðar tekjur
af því að selja aflakvóta, sem hann hefúr tekið upp
í skuldir. Með þessu móti hefúr ókeypis úthlumn
verðmætra veiðiheimilda til útvegsmanna gefið
ranga mynd af raunverulegri afkomu ekki aðeins
útvegsins sjálfs, heldur einnig banka- og sjóða-
kerfisins, og virðist mega rekja gallharða andstöðu
sumra stjórnmálamanna gegn veiðigjaldi að
nokkru leyti til þessara tengsla, svo mjög sem
stjórnmálaflokkarnir leggja bersýnilega enn upp úr
ítökum sínum í bönkum og sjóðum.
Þetta á auðvitað allt eftir að breytast. Enginn
getur stöðvað það, úr því sem komið er. Efna-
hags- og atvinnulífið í landinu mun smám saman
laga sig að þeim árangri, sem náðst hefúr á
menningarsviðinu með nánum tengslum við
umheiminn. Krafan um alþjóðlega samkeppnis-
hæfni mun ryðja sér til rúms um allt samfélagið.
Á næstu öld mun það áreiðanlega færast mjög í
vöxt, að íslendingar búi og starfi bæði heima og
erlendis, eins og ýmsir gera nú þegar. Menn geta
í síauknum mæli flutt vinnu sína með sér í önnur
pláss: þeir geta sungið sömu hlutverkin hér heima
og í útlöndum og ort sömu kvæðin hér og þar,
flutt sömu fyrirlestrana, haldið sömu námskeiðin,
samið sömu forritin, læknað sömu sjúkdómana,
selt sömu vörur og sömu þjónustu og þannig
áffam. Otþrá og heimþrá eru í rauninni ein og
sama tilfinning.
Og þá ríður mest á því, að ísland haldi að-
dráttarafli sínu gagnvart öllu þessu fólki í fram-
tíðinni. Ttl þess þurfum við ekki aðeins að halda
menningarbyltingunni áffam, heldur einnig að
rétta rammskakka innviði efnahagslífsins, svo að
launin í landinu geti hækkað og lífskjörin geti
batnað til frambúðar. Að öðrum kosti er mikil
hætta á því, að aðdráttaraflið dvíni og síaukinn
hluti þjóðarinnar kjósi að búa alfarið í útlöndum,
einkum þeir, sem við megum sízt við að missa.
Það má ekki verða, „... fyrr en íslendingar hafá
komið sér saman um að gjöreyða landið að fólki,
leggja niður tungu sína og þjóðerni og hverfa
saman við aðrar þjóðir, sem vita, að hið fyrsta
nauðsynlega skilyrði fyrir velmegun hverrar þjóð-
ar er það, að hún haldi öllu þessu,“ eins og Einar
Benediktsson orðaði þessa hugsun fyrir 101 ári.B