Lögmannablaðið - 01.12.2005, Blaðsíða 33

Þegar höfundur þessa pistils fór að
skoða skrif Sigurðar Líndal og Þórs
Vilhjálmssonar og kynna sér aðdrag-
anda setningar lýðveldisstjórnarskrár-
innar komst hann fljótt að því að
stjórnarskrárgjafinn hafði aldrei lokið
verki sínu hvað varðar stöðu forseta
Íslands. Átti þetta sérstaklega við um
svonefnt synjunarvald forseta og að
því beindist áhugi höfundar. Taldi höf-
undur í raun þannig gengið um hnút-
ana að þetta stjórnarskrár-
ákvæði stæðist engan veg-
inn þær kröfur sem gera
verður til þessarar
æðstu réttarheim-
ildar ríkisins með
tilliti til réttarör-
yggis borgar-
anna. Ef grund-
vallarreglur
þjóðfélagsins
eru ekki skýrar
og beiting
þeirra vafalaus
kann það að
leiða til þjóðfé-
lagsólgu eins og
mörg dæmi eru
til um erlendis frá.
Til að forðast mis-
skilning þá snýr sú
umfjöllun ekki um
hvort málsskotsréttur
þjóðhöfðingja skuli vera fyrir
hendi eða ekki heldur að því hversu
óljós og mótsagnakennd heimildin er
og svarar í raun engum spurningum
sem af beitingu hennar leiða annarri
en þeirri að ótakmarkaður synjunar-
réttur er fyrir hendi, einvörðungu
háður frjálsi mati þjóðhöfðingjans á
hverjum tíma. Beiting á jafn mikil-
vægu ákvæði og hér er um að ræða á
ekki að vekja upp deilur um stjórn-
skipunina. Pólitískar deilur nægja í því
sambandi.
Þór Vilhjálmsson setti fram af-
dráttarlausa skýringu á ákvæðum
greinarinnar þess efnis að forseti
Íslands hefði ekki persónulegt eða sjálf-
stætt vald til að synja lagafrumvörpum
sem Alþingi hefur samþykkt staðfest-
ingar. Það byggði hann meðal annars á
því að rökrétt samhengi fengist ekki í
reglur stjórnarskrárinnar um lagasetn-
ingu nema byggt sé á almennum
reglum um frumkvæði og meðundir-
ritun ráðherra og ráðherraábyrgð. Höf-
undur taldi kostinn við kenningu Þórs
vera þann að hún gaf svar sem var í rök-
réttu samhengi við önnur ákvæði
stjórnskipunarinnar. Hann tók undir
skoðanir Þórs og hnýtti við þær að
afleiðing þingræðis, eins og það er
útfært í íslenskri stjórnskipun, væri sú
að synjunarvald þjóðhöfðingjans væri
eingöngu formlegt. Horft var á málið
frá sjónarhóli Alþingis, sem er sam-
koma þjóðkjörinna fulltrúa sem fer
með veigamesta þátt ríkisvaldsins, er
valdamesta stofnun þjóðar-
innar og meginstoð stjórn-
skipunarinnar. Þessi
staða breyttist ekki við
lýðveldisstofnunina.
Framangreindar
niðurstöður Þórs
og höfundar
þessa pistils
heyra nú réttar-
sögunni til.
Hins vegar á
efni og
umfjöllun
greinar höf-
undar fullt
erindi á meðan
endurskoðun 26.
gr. stjórnarskrár-
innar er á dagskrá
þótt niðurstöðunni
hafi verið hafnað í
framkvæmd. Í þessu sam-
bandi er góð vísa aldrei of oft
kveðinn og því eru hér settir fram
nokkrir umræðurpunktar er varða 26.
gr. stjórnarskrárinnar:
• Synjunarvald forseta á rætur sínar
að rekja til synjunarvalds konunga.
Á 19. öld fór að losna um tök ein-
valda og völdin að færast til þing-
anna, þar sem fulltrúar fólksins áttu
sæti. Um þetta segir Benedikt
Gröndal í grein sem birtist árið
1980 í 2. tölubl. Málþings, tímariti
handa jafnaðarmönnum um þjóð-
félags- og menningarmál: „Ekki er
ástæða til að forseti hafi neitundar-
vald varðandi lög, það er arfur frá
gömlum kóngatímum. Hví skyldi
einn þjóðkjörinn maður stöðva það
sem meiri hluti 60 þjóðkjörinna
manna ákveður?“ Þetta er umhugs-
unarvert nú í upphafi 21. aldar-
innar, þegar meira en 60 ár eru liðin
frá því að þjóðin kaus að leggja
niður konungsdæmi og stofna
lýðveldi.
• Synjunarvald forseta er í mótsögn
við tignarstöðu hans sem þjóð-
höfðingja. Við stofnun lýðveldis var
í máli margra þingmanna lögð
áhersla á tignarstöðu þjóðhöfð-
ingjans og að hann ætti að vera haf-
inn yfir stjórnmálaerjur og dægur-
þras. Björn Þórðarson forsætisráð-
herra lagði fram á Alþingi tillögu
um að forseti hefði frestandi
synjunarvald. Í umræðum um hana
benti Eysteinn Jónsson meðal ann-
ars á að einungis væri um tvær leiðir
að fara með starfssvið forseta.
Önnur væri sú að forseti sé stjórn-
málaleiðtogi, hin að forseti sé þjóð-
höfðingi. Sagði Eysteinn að ef
menn vildu hafa forseta stjórnmála-
leiðtoga, þyrfti hann að hafa ekki
aðeins stöðvunarvald, heldur einnig
talsvert annað og meira vald. Hann
þyrfti að hafa jákvætt vald að mati
Eysteins. Ef forseti beitir synjunar-
valdi gengur hann gegn ákvörðun
meiri hluta Alþingis. Slík ákvörðun
er pólitísk í eðli sínu og til þess fall-
inn að skapa deilur í þjóðfélaginu.
Þótt staða þjóðhöfðingja sé alltaf í
eðli sínu pólitísk virðast Íslendingar
hingað til ekki hafa látið hefð-
bundna flokkapólitík ráða vali sínu
á forseta.
• Er synjunarvald forseta ósam-
rýmanlegt þingræðisreglunni?
Fyrir forsetakosningarnar 1968
fjallaði Bjarni Benediktsson í viðtali
um 26. gr. stjórnarskrárinnar. Efnis-
lega benti Bjarni á að beiting
greinarinnar gengi í raun gegn
þingræðisreglunni. Inntak þing-
ræðisreglunnar er að Alþingi ákveð-
ur hverjir fara með framkvæmda-
valdið með setu í ríkisstjórn.
Alþingi sækir pólitísk umboð sitt til
þjóðarinnar eigi sjaldnar en á fjög-
urra ára fresti. Ef Alþingi samþykkir
vantrausttillögu á ríkisstjórn ber
henni að fara frá. Miðað við núgild-
andi stjórnskipun gæti forseti t.d.
ákveðið að staðfesta ekki umdeilt
skattalagafrumvarp sem að öllum
líkindum yrði fellt í þjóðaratkvæða-
greiðslu þar sem um væri að ræða
óvinsæla en um leið nauðsynlega
ráðstöfun að mati ríkisstjórnar og
meiri hluta Alþingis. Væri ekki í
raun um vantraustyfirlýsingu for-
seta að ræða? Getur forseti beitt
synjunarvaldi þegar skoðanakann-
LÖGMANNABLAÐIÐ – 4 / 2005 > 33